भाशेंत फारसी – अरबी शब्दांची आवक कांय प्रमानांत जाली.
खुबशे संस्कृत शब्द दक्खिनी भाशेंत तत्सम स्वरुपांत मेळटात. देखीक – अंबर, अखंड, अवतार, उत्तम, मास, छंद, दानी, सेवक, देह, नारी.
शब्दाच्या मदलें ‘ह’ केन्ना केन्ना शेणटा. चड करून धातूच्या रुपांत आशिल्ल्या ‘ह’चो उच्चार केन्ना केन्नाय फुडल्या अक्षरांत मेळटा. देखीक – कता (कहता), ठैरते (ठहरते), पैछान कर (पहचान कर).
आयचे खडी बोलींत आनी दक्खिनींत म्हत्वाचो फरक क्रियापदांचो आसा. हिंदीच्या कर्मणी प्रयोगांत क्रियापदाचें लींग-वचन कर्माप्रमाण बदलता, जाल्यार दक्खिनींत तें कर्त्याप्रमाणच उरता. दक्खिनींत क्रियापदाचीं आकारान्त रुपां याकारान्त वापरतात. देखीक – जान्ता (जाना), बोल्या (बोला), पहचान्या (पहचाना), देख्या (देखा), हिंदींतल्या ‘ही’ ह्या शब्दयोगी अव्यया जाग्यार ‘च’ ह्या मराठी शब्दयोगी अव्ययाचो वापर हें दक्खिनी भाशेचें एक व्यवच्छेदक लक्षण मानतात.
दक्खिनी साहित्य : इ.स. १३५० ते १७५० हो काळ दक्खिनी साहित्याचे नदरेन म्हत्वाचो काळ थरला. ह्या चार शेंकड्यांच्या काळांत ज्या नांवाजत्या कवींनी हे भाशेची उदरगत केली, त्या उपासकांभितर विलासी कवी, मुसलमान राज्यकर्ते, सुफी प्रचारक तशेंच हिंदू संत आशिल्ले.
ख्वाजा बंदोनेवाज (१३१८-१४२३) हो दक्खिनीचो आद्य कवी मानतात. इ.स. १३९८ वर्सा अंयशीं वर्सांचो जाण्टो कवी दक्षिणेंत दौलताबादेक आयलो. ताणें फारसी आनी दक्खिनी ह्या दोनूय भाशांनी ग्रंथ बरयले. ताचें ‘चक्कीनामा’ हें काव्य तशेंच मेराजनामा आनी से: पारा हे दोन आद्य ग्रंथ दक्खिनी भाशेंत आसात. बंदानेवाज हाचो प्रशिश्य शाह मीराँजी हो पंदराव्या शेंकड्यांतलो नामनेचो दक्खिनी ग्रंथकार. हाणें खुशनाम, खुशनब्ज आनी शहादतुल् - हकीकत हे तीन काव्यग्रंथ तशेंच शाहमर्गू बुकुलुब आनी सबरस हे दोन गद्यग्रंथ रचले. अशरफ, फीरोज, बुरहानुद्दीन जानम आनी शाह अली हे सोळाव्या शेंकड्यांतले नामनेचे ग्रंथकार. ह्या काळांत सुफी संतांभाशेनूच हिंदू संतांनीय दक्खिनी रचणुको केल्यात. ह्या संतांभितर संत एकनाथाक म्हत्वाची सुवात आसा. ताणें खुबशीं पदां, भारुडां आनी हिंदू – तूर्क संवांदाभाशेन स्फुटां दक्खिनींत रचल्यांत.
सतराव्या शेंकड्याचे सुरवातीक वजही नांवाच्या कवीन दक्खिनींत खूप साहित्य निर्मिल्लें. ताची सुरवातीची काव्य रचना उपलब्ध ना. ताच्या ग्रंथ संभारंतले दोनूच ग्रंथ उपलब्ध आसात. एक कुतुबमुश्तरी आनी दुसरे सबरस. कुतुबमुश्तरी ह्या काव्यग्रंथांत युवराज मुहंमद कुली कुतुबशाह आनी बंगालची राजकुमारी मुश्तरी हांची काल्पनीक मोगाची कथा आसा. ताचो सबरस हो गद्यग्रंथ म्हळ्यार दक्खिनीचें पयलें गद्यकाव्य. हाची रचणूक इ.स. १६३५ वर्सा जाली. हो ग्रंथ वजहीन फताहीच्या ‘हुस्न व दिल’ ह्या फारसी ग्रंथाच्या आदारान बरयला. पूण ताणें तसो उल्लेख मात करूंक ना. वजहीक दक्खिनीचो खूब अभिमान आशिल्लो. उत्तर काळांतल्या दक्खिनी साहित्यिकांचेर वजहीन खाशेलो प्रभाव गाजयला. वजहीचो आश्रयदातो मुहंमद कुली कुतुबशहा (१५६४ – १६१२) होय एक कवीच आशिल्लो.
मुहमद कुली कुतुबशहा आनी वजही हांचे उपरांत दक्खिनींत हेर बरेच कवी जावन गेले. गौवासी हो तांचेमदलो सगल्यांत श्रेश्ठ कवी मानतात. ह्याच काळांत सनअती, खुशनूद, मुकीमी, कुतुबी हे कवी जावन गेले. सतराव्या शेंकड्याच्या उत्तरार्धांत नस्त्रती, मीराँजी खुदानुमा, तगई, गुलामअली, इश्रती जईफी, मुहंमद अमीन, वज्दी हे कवी जावन गेले. नस्त्रती हो ह्या काळांतलो सगळ्यांत श्रेश्ठ कवी. एके तरेन हो दक्खिनीचो निमाणचो श्रेश्ठ कवी मानतात.
वली औरंगाबादी व वली दक्खिनी (इ.स. १६८२-१७३०) हो दक्खिनीचो निमाणचो कवी आनी उर्दूचो पयलो कवी. अहमदाबादचो सुफी साधू वजीहउद्दीन गुजराती हो ताचो गुरू. वली औरंगाबादी, औरंगजेबाच्या काळांत दिल्लीक गेलो, ताच्या दक्खिनी गजलांनी दिल्लींतले कवी मग्न जाले आनी तांणी दक्खिनी आपणायली. हाका लागून दक्खिनींत फारसी – अरबी शब्दांचें प्रमाण खूब वाडलें. हाचो परिणाम दक्खिनीचें स्वत्व ना जावन, तिचें हें फारसी प्रभावीत रूप उपरांत उर्दू ह्या नांवान वळखूंक लागले.
वली उपरांत दक्खिनीचें साहित्य उर्दू साहित्यांत लुप्त जालें आनी दक्खिनी ही दक्षिणेंतल्या कांय लोकांची चड करून मुसलमान लोकांची फकत बोलीभास उरली.
- कों. वि. सं. मं.
दख्म :
पारशी लोकांच्या मड्यांची विलेवाट लावपाखातीर एक फातराचो व्हड असो बुरूज उबारतात ताका दख्म अशें म्हण्टात. हो बुरूज लोकवस्तीसावन पयस अशे सुवातेर बांदतात.
हो दख्म वाटकुळो आसता. ५-६ मीटर उंचायेच्या ह्या बुरूजाचे भितरले वटेन वाटकुळीं तीन सोंपणां आसतात. ज्या फातराचेर मडें दवरतात, ताका ‘पावी’ अशें म्हण्टात. सोंपणाचे पयले ओळींत दादल्यांचीं, दुसरे ओळींत बायलांचीं आनी तिसरे ओळींत भुरग्यांचीं मडीं विधिपूर्वक दवरतात. दख्माचे मदीं एक फरशी बसयल्लो फोंड आसता, ताका ‘भंडार’ अशें म्हण्टात.
पृथ्वी, जल, वायू आनी अग्नी ह्या जिणेक पोषक आशिल्ल्या दिवपी मूलतत्वांची शुध्दताय मेल्ले कुडीच्या संसर्गान नश्ट जावंची न्हय म्हणून धर्मीक आदेशाप्रमाण पारशी लोक दक्ष आसतात. तेखातीर निमाणे सगळे संस्कार करून मेल्ली कूड गिदांक खावपाक दिवन नश्ट करतात. मड्याचें मास गिदांनी खातकच उरिल्ल्यो अस्थी आनी हेर कितेंय उरता तें सगलें भंडारांत पडटा. ह्या भंडाराक भितरल्यान चार दिशांनी चार पाट काडून ते जमनींत बांदून काडिल्ल्या बांयांक जोडटात. ह्यो बांयो फरशांनी बांदून काडिल्ल्यो आसतात. भंडारांत भरपूर कोळशे आनी रेंव आशिल्ल्यान खर वताक लागून हातूंत पडिल्ल्यो अस्थी मातयेभरवण जातात.
- कों. वि. सं. मं.
दत्त संप्रदाय :
दत्तात्रेयाचे उपासनेचो संप्रदाय. दत्तात्रेयाक उपास्य दैवत मानपी लोकांचो धर्मपंथ. पंदराव्या शेंकड्याच्या पुर्वार्धांत नरसिंह सरस्वती नांवाचे एके विभूतीन ह्या संप्रदायाची स्थापणूक केली.
दत्तात्रेय हो अवधूत जोगी आसा म्हणून नाथ संप्रदायांतूय ताची उपासना जाता. ताचे वयल्यान नाथ संप्रदायाक ‘अवधूत पंथ’ अशें म्हण्टात. नाथ संप्रदायांत दत्त आनी गोरखनाथ हांच्या संबंदांविशींच्यो
