इतिहासीक व्यक्तिचो आनी घडणुकांचो संबंद सांगपी कथा.
(३) स्थळाच्यो आख्यायिक.
(४) पुरिल्ल्या धनविशींच्यो कथा.
(५) भुताच्यो, झपाटिल्ल्या घराच्यो आनी झाडाच्यो आख्यायिका थळाव्या दंतकथांतल्या कांय कथा वाठारभर पातळिल्ल्यो आसतात.
लोकसाहित्य विशारदांच्या मतान दंतकथा म्हळ्यार विपर्यस्त वा असंबध्द आनी चडसो विस्मृत असो इतिहास. दंतकथेंत इतिहासाचो धागो कांय प्रमाणांत आसताच, दंतकथेचो उगम वस्तुस्थितींत आसलो तरी ते वस्तुस्थितीक जिवेपण येवंचें देखून जे व्यक्तिकडेन तिचो संबंद आसता ते व्यक्तिक देवतेचें स्वरूप दिवपाचो परंपरीक यत्न जाता. देखुनूच जायते फावट दंतकथा आनी दैवतकथा हातूंतलें वेगळेपण थरोवप कठीण जाता. परशुराम, वामनावतार, बळिराजा, राम, कृष्ण हांच्या इतिहासाचें अशेंच दंतकथांतल्यान दैवतकथांत रुपांतर जालें. आबाजी सोनदेवान कल्याणच्या सुभेदाराची सून धरून हाडटकच छत्रपती शिवाजीन तिचो आवयवरी भोवमान करून तिका परत धाडली हीय एक दंतकथाच. पूण हे कथेंतल्यान मात शिवाजी महाराजाची परक्या बायलांक पळोवपाची पवित्र नदर जाणवता, हें इतिहासीक सत्य. देखुनूच अशा दंतकथांचो इतिहास रचणुकेंत कांय शिमेमेरेनूच उपेग जावंक शकता.
- कों. वि. सं. मं.
पूरक नोंद : लोककथा.
द :
वर्णमाळेंतलें अठरावें व्यंजन आनी त वर्गांतलो तिसरो वर्ण. ‘द’ च्या विकासाच्यो सगळ्यो सात अवस्था आसात. पयली अवस्था अशोकाच्या गिरनारच्या लेखांत, दुसरी पभोसाच्या लेखांत (क्रिस्तापयलीं पयलो शेंकडो), तिसरी महाक्षत्रप शोडास हाच्या काळांतल्या मथुरेंतल्या जैन लेखांत, चवथी मथुरेच्या कुशाणकालीन लेखांत (इ.स. चो पयलो शेंकडो), पांचवी राजा यशोधर्म्याच्या काळांतल्या मंदसोरच्या लेखांत (इ.स. ५३२) आनी सवी जपानांतल्या होर्युजीच्या मठांत मेळिल्ल्या ताडपत्रांवयल्या ‘उष्णीषविजयधारी’ ह्या ग्रंथाच्या निमाणेकडेन दिल्ले पुराय वर्णमाळेंत (इ.स. सवो शेंकडो) मेळटा. ह्या वर्णाची निमाणची अवस्था पयले अवस्थेच्या सामकी उरफाटी जाल्या. हो दंत्य वर्ण.
‘द’ चो विकासक्रम असो जाला –
वर्णोध्दार तंत्रांत हाचें स्त्रीरुपी ध्यान सांगलां.. तें अशें -
ध्यानमस्य दकारस्य वक्ष्यते शृणु पार्वति ।
चतुर्भुजां पीतवस्त्रां नवयौवनसंस्थिताम् ।
अनेकरत्नघटितहारनू पुरशोभितां ।
एवं ध्यात्वा दकारं तु तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ।
अर्थ – हे पार्वती, हांव दकाराचें ध्यान सांगतां तें आयक. चार भुजांची, हळदुवें वस्त्र न्हेशिल्ली, नवयौवना, जायत्या तरांच्या रत्नांनी मठयल्ले हार घाल्ली अशें द वर्णाचे देवतेचें ध्यान करून तिच्या मंत्राचो जप धा खेपे करचो.
- कों. वि. सं. मं.
दक्खिनी भास आनी साहित्य :
ही भास दक्षिण भारतांत आकाराक येवन, दक्षिणेंतल्या भाशांचेच तिचेर चड संस्कार जाले. तेखातीर तिका दक्खिनी हिंदी वा फकत दक्खिनी हें नांव मेळ्ळें. दक्खिनी भास हें हिंदीचेंच एक प्रदेशीक रूप आसलें, तरी हे भाशेक स्वतंत्र भाशेची प्रतिश्ठा लाबल्या.
दक्खिनी भाशेचो इतिहास पळेल्यार, हे भाशेचे तीन कालीक भेद दिसतात. हे भाशेचें सुरवातीचें रूप अपभ्रंशान प्रभावीत आशिल्लें. मुसलमानांच्या आक्रमणा उपरांत सुमार शंबर – देडशें वर्सां दक्खिनी भास फकत घरगुती बोलीभाशेच्या स्वरुपांत तिगून उरली. हें दक्खिनी भाशेचें दुसरें रूप. फुडें चवदाव्या शेंकड्याचे निमाणेकडेन मुसलमान राज्यकर्त्यांच्या आलाशिर्या हे भाशेक परतून साहित्यीक प्रतिश्ठा लाबली. मराठी, कन्नड आनी तेलुगू ह्या स्थानिक भाशांवांगडाच अरबी – फारसी भाशांचोय, दक्खिनी भाशेचेर प्रभाव पडला. हें दक्खिनी भाशेचें तिसरें आनी पुराय विकसीत अशें रूप. भाशेचे नदरेन दक्खिनीचीं घरगुती आनी साहित्यीक अशीं दोन रुपां दिसतात. घरगुती बोलीभाशेचेर स्थानिक भाशांचो चड प्रभाव दिसता. औरंगाबाद - देवगिरीचे दक्खिनी भाशेचेर मराठी भाशेचो जाल्यार गुलबर्गा – विजापूराक कन्नड भाशेचो प्रभाव चड आसा. गोवळकोंडा आनी हैदराबाद ह्या वाठारांतले दक्खिनी भाशेचेर तेलुगू भाशेची सया दिसता. साहित्यीक नदरेन विजापूर आनी गोवळकोंडाची शैली चड परिष्कृत आसा.
दक्खिनीचो उदय दक्षिणेंत मुसलमान येवंचे पयलीं जालो. सुरवातेक दक्खिनी कवितेचें लिखाण देवनागरी लिपींत जातालें, तरीय मुसलमान लोकांनी ही भाशा आपणायतकच तिची लिपी अरबी – फारसी जाली. दक्खिनी भास उलोवपी चडशे हिंदूच आशिल्ले आनी ज्या लोकांनी नव्यानूच मुसलमानी धर्म आपणायल्लो अशेय लोक खूब आशिल्ले. पूण मुसलमान हे जेते आशिल्ले आनी तांचे शासन – वेवस्थेंत मुल्ला – मौलवींचें खास प्रस्थ आशिल्ल्यान दक्खिनी भाशेची लिपी देवनागरी सोडून फारसी – अरबी, चड करून फारसी जाली. बहामनी काळासावन दक्खिनी भाशेंतले सगळे ग्रंथ फारसी लिपींत बरयल्ले आसात. फारसींत बरयल्ल्या शब्दांचें लिखीत रूप एक जाता आनी उच्चारिल्लें रूप वेगळेंच जाता. देखीक : ‘से’ ह्या शब्दाचो उच्चार ‘सीन’ असो जाता. तशेंच ‘तोय’ ह्या शब्दाचो उच्चार ‘ते’ असो जाता. हिंदी बोलीभाशेंतले अ, आ, इ, ई. उ, ऊ, ऍ (र्ह स्व ए), ए, ऑ (र्होस्व ओ), ऐ, ओ, औ हे सगळे स्वर दक्खिनींत आसात. हिंदी बोलीभाशेंतलीं सगळीं व्यंजनां दक्खिनींत आसून, फारसी – अरबीचीं ख, ज, ग, फ हींय व्यंजनां आसात. दक्खिनी भाशेंत देशी तशेंच विदेशी शब्दांचो संकर खूबकडेन दिसता.
गोवळकोंड्याच्या कुतूबशाहीच्या काळांत गुजराती लोक दक्षिणेंत पावले आनी तांणी दक्खिनी भास आपणावन, हे भाशेंत ग्रंथरचना केली. तेखातीर दक्खिनी भाशेचेर गुजराती भाशेचे संस्कारूय दिसतात. गुजराती लोकांच्या ह्या संपर्काक लागून दक्खिनी भाशेक ‘गुजरी’ अशें पर्याय नांवूय मेळिल्लें. मराठी, कन्नड आनी तेलुगू ह्या भाशांनी दक्खिनीक, दक्खिनीपण मेळोवन दिलां.
दक्खिनी साहित्याची निर्मिती करपी ग्रंथकार चडशे मुसलमान आशिल्ले. तांचो अरबी – फारसीचो व्यासंग आशिल्लो आनी तांणी रचिल्ले खुबशे दक्खिनी ग्रंथ फारसी ग्रंथांचे अणकार आशिल्ले. तेखातीर दक्खिनी
