दामले, मोरो केशव :
(जल्म: ७ नोव्हेंबर १८६८ मालगुंड, जिल्हो रत्नागिरी; मरण: ३० एप्रिल १९१३).
नामनेचो मराठी व्याकरणकार. कवी केशवसूत आनी पत्रकार सी. के. दामले हांचो भाव. ताचो बापूय केशव विठ्ठल प्राथमिक शिक्षक आशिल्लो. ताचें शालेय शिक्षण दाभोळ, बडोदे आनी अमरावतीक जालें. फुडें डॅक्कन कॉलेजांत १८९२त बी. ए. करून १८९४ वर्सा तत्वज्ञान विशय घेवन एम. ए. पदवी घेतली. कॉलेजांत तो दक्षिणा फॅलो आशिल्लो. १८९४ ते १९०८ मेरेन उज्जैनच्या माधव कॉलेजांत तत्वज्ञानाचो प्राध्यापक आशिल्लो. फुडें नागपूरच्या नीलसिटी हायस्कुलांत पर्यवेक्षक (सुपरवायझर) जालो.
पूर्वकालीन वैयाकरणांच्या मतांचो चिकित्सक नदरेन अभ्यास करून ताणें मराठी व्याकरणाची पुनर्रचणूक करपाचो यत्न केलो. १९०४ वर्सा जाल्ले शुध्दलेखन परिशदेंत ताणें वांटो घेतिल्लो. ‘शुध्दलेखन सुधारणा’ वा ‘सरकारी बंडावा’ (१९०५) ह्या पुस्तकांनी ताणें मराठी व्याकरणाविशीं सडेतोड मतां उकतायल्यांत. व्याकरणाच्या मळार ताणें केल्ल्या वावराक लागून ताका मराठी व्याकरणकारांमदीं मानाची सुवात फावो जाता.
ताणें ‘ग्रंथमाला’ ह्या नेमाळ्यांत बरयल्ल्या लेखांतल्यान ताची ‘विचारभ्रमण’ आनी ‘आधुनिक असंतोष’ (एडमंड बर्ककृत प्रॅझँट डिस्कंटॅटाचो अणकार) हीं पुस्तकां तयार जालीं. ‘न्यायशास्त्रे’ (निगमन) (१८९६) आनी ‘न्यायशास्त्र पुस्तक दुसरे’ (विगमन) (१९०२) हीं तर्कशास्त्राविशींचीं ताणें बरयिल्लीं पुस्तकां बडोदे सरकारान उजवाडाक हाडिल्लीं.
- कों. वि. सं. मं.
दामाजीपंत :
एक मराठी संत. बीदरच्या राज्यांत, सोलापूर जिल्ह्यांतला मंगळवेढे गांवांत बादशहाच्या दरबारांत तो कमाविसदार (ठाणेदार) आशिल्लो. दुर्गादेवीचो दुश्काळ म्हण्टात तो ह्याच काळांत पडिल्लो. ह्या दुश्काळांत दामाजीन सरकाराचे गुदांव गरिबांक वांटले. तेन्ना बादशहाक राग आयलो. ताणें दामजीक एका म्हयन्याभितर लुटिल्ल्या म्हालाची रक्कम सरकारी खजिन्यांत भरपाक सांगलें. दामाजीक तें शक्य नाशिल्लें. त्या वेळार मंगळवेढ्याच्या विठ्या म्हारान आपलेकडलें सगळें द्रव्य एकठांय करून सरकाराची सगळी रक्कम भरली आनी दामाजीच्या नांवान पावती घेतली. ह्या प्रसंगाचेर दामाजींपंतान एक पदूय बरयलां.
दामाजीपंत विठ्ठलाचो भक्त आशिल्ल्यान विठ्ठलान विठ्या म्हाराज्या भेसांत, बिदराक वचून सगली रक्कम भरली आनी दामाजीवयलें संकश्ट पयस केलें अशी कथा भक्तविजयांत आसा.
बिदरच्या किल्ल्यांत आनी गांवचे एके वेशींत कुरवो आसात. त्यो विठ्या म्हाराच्या पावलांच्यो अशें समजतात. दामाजीच्या चरित्रांतलीं कोठारां लुटप हे म्हत्वाचे घडणुकेची याद म्हणून दर वर्सा हे सुवातेर बिदराक दामाजीचो उत्सव मनयतात.
मंगळवेढ्याक दामाजीची समाधी आसा. थंय दर वर्सा वैशाखांतले पुनवेक दामाजीची पुण्यतीथ मनयतात.
- कों. वि. सं. मं.
दामोदर न्हंय :
बिहार आनी अस्तंत बंगाल राज्यांतल्या प्रदेशांतल्यान व्हांवपी गंगा न्हंयेची उपन्हंय. हे न्हंयेची लांबाय सुमार ६२५ किमी. आसून तिचें उदकवाहन क्षेत्र २०,७०० चौ. किमी. आसा. छोटा नागपूर सड्यांतल्या रांची सड्याचेर आनी दर्याथरासावन सुमार ६१० मी. उंचायेचेर हिचो उगम जाता. तिचो दुसरो उगमप्रवाह हजारीबाग जिल्ह्यांतल्या बालुमाथ गांवाचे दक्षिणेक सुमार ३ किमी. वयल्यान वचून तो पयल्या मुखेल प्रवाहाक सु. २० किमी. चेर मेळटा.
सुर्वेक दामोदर न्हंय सु. ४२ किमी. दोंगरी भागांतल्यान व्हांवता. उपरांत ती सड्यावयल्या विभंग द्रोणींतल्यान करणपुरा आनी रामगड कोळशाक्षेत्रांतल्यान सु. ७५ किमी. उदेंतेक गेले उपरांत ईशान्येक घुंवून सुमार २३ किमी. वचून परत उदेंतेक व्हांवंक लागता. गोमिया, कोनार, जमुनिया आनी हेर प्रवाह तिका दोनूय वटांनी मेळटात. राणीगंज कोळशाच्या क्षेत्रांत अस्तंत भागांत तिका सगळ्यांत म्हत्वाची बराकर ही व्हड उपन्हंय मेळटा. उपरांत बरव्दान आनी हुगळी जिल्ह्यांतल्यान वचून ती कलाकत्याच नैर्ऋत्येक ५६ किमी. वयल्या फाल्टा गांवांत हुगळी ह्या गंगेच्या फांट्याक मेळटा.
सुर्वेक सु. २०० किमी. भागांत न्हंयेच्या प्रवाहाचो उतार दर किमी. क १.९ मीटर, उपरांतच्या सुमार १६० किमी. भागांत दर किमी. क ०.५७ मी. आनी निमाण्या सुमार १५० किमी. भागांत तो दर किमी.क फकत ०.१९ मी. जाता. हाका लागून उणे आशिल्ल्यान तिचो नेटूय उणो जायत वता. मुखार नेट उणो जाल्ल्यान न्हंयेंत आनी कडांनी गाळ सांठवता. निमाण्या भागांत प्रदेश खूब सपाट आशिल्ल्यान प्रवाहाक फांटे फुटून त्या प्रदेशाक त्रिभूज प्रदेशाचें स्वरूप लाबलां.
दामोदर देगणांत पडपी पावसाचें सगळें उदक हे न्हंयेक आनी तिच्या उपन्हंयांक मेळटा. हाका लागून पावसाच्या दिसांनी ही न्हंय उपाट भरून व्हांवता. हें सगळें उदक आसानसोल लागच्या अशीर भागांतल्यान मुखार वता आनी बरव्दान आनी हुगळी जिल्ह्यांच्या सपाट प्रदेशांनी एकदम पातळटा. दामोदर न्हंयेच्या हुंवारांनी तिच्या लागींच्या प्रदेशाचें खूब नुकसान केलां. कांय वेळार दामोदराचें उदक दक्षिणेकडेन पातळून रूपनारायण न्हंयेकूच मेळटा. १७७०त पुराक लागून बरव्दान शाराचो पुराय विध्वंस जाल्लो. एकुणिसाव्या शेंकड्यांतूय साबार हुंवारांक लागून खूब नुकसान जाल्लें. भारत स्वतंत्र जालेउपरांत हुंवाराचेर नियंत्रण दवरपाखातीर वीज उत्पादन, येरादारी आनी हेर गजालींखातीर दामोदर देगण निगमाची थापणूक केल्या.
- कों. वि. सं. मं.
दामोदर व्हॅली कॉर्पोरेशन :
अस्तंत बंगाल आनी बिहार राज्यांमदल्या दामोदर न्हंयेच्या देगणांनी भोवउद्देशी उदरगत करचेपासत स्थापन केल्लें कॉर्पोरेशन. अमेरिकेंतल्या टेनिसी व्हॅली कॉर्पोरेशनची देख घेवन भारत सरकारान १४ जुलय १९४८ दिसा दामोदर व्हॅली कॉर्पोरेशन स्थापलें.
ह्या कॉर्पोरेशनाकडेन कामां करपाक दिल्लीं तीं अशीं –
१) धरणां उबारून शिंपणावळीची वेवस्था करप.
२) हुंवाराचें नियंत्रण करप.
३) दामोदर न्हंयेचो आनी तिच्या फांट्यांचो उदकामार्ग म्हणून वापर करप.
