१९१७-२२ ह्या तेंपार ताणें लिस्बन विद्यापिठांत संस्कृताचो प्राध्यापक म्हणून काम केलें. १८९७त ‘हितोपदेश’ आनी १९१६त ‘नलदमयंती’ हांचे पुर्तुगेज अणकार ताणें उजवाडाक हाडले. पुर्तुगेज शब्दांचो आशियी भाशेवयलो प्रभाव (इंफ्लुयॅन्सिय दु वॉकाबुलरियु पुर्तुगेज अँ लिंग्वश आशियातिकश) (१९१३), आनी ग्लोसारियु लुझो – आसियातीकश हे ताचे मोलादीक ग्रंथ. ह्या ग्रंथांत तो पुर्तुगेज भाशेंत रिगिल्ल्या साडेपांच हजार आशियी उतरांचो अर्थ सांगता. ‘कोंकणीं ओपारींचो झेलो’ ह्या पुस्तकांत ताणें २,००० ओपारी तांच्या अर्थांसयत दिल्यात. ताचें पुर्तुगेज भाशेंत बरयल्लें कोंकणीं भाशेचे व्याकरण (१९२२) हें हाताळें (Manuscript) सँट्रल लायब्ररींत (आदले बिब्लिऑतॅक नासिऑनाल) आसा.
- कों. वि. सं. मं.
दास, चित्तरंजन :
(जल्म: ५ नोव्हेंबर १८७०, कलकत्ता; मरण: १६ जून १९२५, दार्जिलिंग).
भारतीय स्वातंत्र्य चळवळींतलो मुखेल बंगाली फुडारी, नामनेचो कायदो पंडीत आनी प्रभावी वक्तो. ताचें मूळ घराणें, बांगला देशांतल्या पद्मा न्हंयेचे देगेर आशिल्ल्या विक्रमपूर जिल्ह्यांतल्या तेलिरबाग ह्या खेड्यांतलें.
ताचो आजो काशीश्वरदास वकील आशिल्लो. ताचे तिनूय चले, काली मोहन, दुर्गा मोहन आनी भूबन मोहन वकील आशिल्ले. चित्तरंजन हो भूबन मोहन आनी निस्तरणीदेवी हांचो चलो.
पिरायेच्या णवव्या वर्सा चित्तरंजनाक शाळेंत घालो. १८८६ वर्सा तो कलकत्ता विद्यापिठाची शालांत परीक्षा पास जालो. उपरांत ताणें प्रेसिडॅन्सी कॉलेजांत प्रवेश घेतलो. साहित्याची ताका चड ओड आशिल्ली. बंगाली भाशेचो ताका खूब अभिमान आसलो. विद्यापीठ पांवड्याचेर बंगाली भास दुसरी भास म्हणून दवरपी, हेखातीरा ताणें खूब यत्न केले. कीट्स, शॅली, ब्रावनिंग हें इंग्लीश कवी आनी रवींद्रनाथ टागोर, बंकिमचंद्र चॅटर्जी हे बंगाली कवी ताचे आवडटे साहित्यीक आसले.
१८९० वर्सा चित्तरंजन आय. सी. एस. ही परिक्षा दिवपाखातीर इंग्लंडाक गेलो. १८९३ वर्सा ताणें आय. सी. एस. ची परिक्षा दिली. त्या वर्सा ४२ जाणांची निवड जावपाची आशिल्ली. चित्तरंजनाचो क्रमांक ४३ वो लागलो आनी ताची निवड जाली ना. उपरांत ताणें बॅरिस्टरकेचो अभ्यास करपाखातीर इनर टँपलांत प्रवेश घेतलो आनी १८९३ वर्सा तो बॅरिस्टर जालो. भारतांत परत येतकच कलकत्ता उच्च न्यायालयांत चित्तरंजनान वकिलीचो वेवसाय सुरू केलो. चित्तरंजनाचो बापूय निवृत्त जाल्ल्यानम व्हड कुटूंब आनी रीण हाका लागून घरची परिस्थिती खूब गरिबीची जाल्ली. ह्याच काळांत ‘मालंच’ (१८९५) हो पयलो भावगितांचो झेलो चित्तरंजनान उजवाडायलो.
१८९७ वर्सा वासंतीदेवी हिचेकडेन चित्तरंजनाचें लग्न जालें. ताका एक चलो आनी दोन चलयो आशिल्ल्यो.
वकिलींत चित्तरंजनाचो जम बसता आसतनाच वंगभंगाची चळवळ सुरू जाली. अरविंद घोष आनी कांय तरणाटे हांचेर खटलो जालो. ‘अलीपूर बॉमकेस’ म्हणून हो खटलो गाजलो. अरविंदाकडेन पयशे उणे आशिल्ल्यान चित्तरंजनान आपली घोड्यांगाडी विकून खटलो चलयलो आनी १९०८ वर्सा अरविंदबाबूची सुटका जाली. तेन्नासावन चित्तरंजनाक बरो वकील म्हणून नामना मेळपाक लागली. तेउपरांत डुमरॉन खटलो, दिल्ली कट, अमृतबाझार पत्रिका, अब्रू नुकसानीचो खटलो ह्या गाजिल्ल्या खटल्यांचें काम ताणें पळयलें.
‘अनुशीलन समिती’ हे क्रांतिकारी संघटनेचो तो वांगडी आशिल्लो. बिपिनचंद्र पाल आनी अरविंद घोष हांचेवांगडा चित्तरंजनान बंगालचे फाळणीआड काम केलें. १९१७ वर्सा प्रांतीक परिशदेचि तो अध्यक्ष जालो. १९१८ वर्सा माँटेग्यू – चेम्सफर्ड सुदारणांक ताणें विरोध केलो. कलकत्याच्च्या १९२० वर्साच्या काँग्रेस अधिवेशनांत ताणें गांधीचे असहकार चळवळीक सुर्वेक विरोध केलो, पूण उपरांत नागपूर काँग्रेसींत तो पुराय गांधीवादी जालो. वकिली सोडून, ताणें आपलें घरदार, आस्पत काँग्रेसीक म्हळ्यार देशाक अर्पण केली. तेन्नासावन चित्तरंजनाक ‘देशबंधू’ ह्या नांवान वळखूंक लागले.
१९२१ वर्सा अहमदाबाद आनी १९२२ वर्सा गयाच्या काँग्रेस अधिवेशनांचो अध्यक्ष म्हणून ताची निवड जाली. प्रिन्स ऑफ वेल्साचे भेटीचेर बहिश्कार घालचो, म्हणून ताणें चळवळ केली; ताका लागून चित्तरंजनाक स म्हयने बंदखण भोगची पडली. तेखातीर अहमदाबादच्या काँग्रेस अधिवेशनाक ताका हजर रावंक मेळ्ळेंना. १९२४ – २५ ह्या वर्सा तो कलकत्ता महानगरपालिकेचो महापौर आशिल्लो.
चित्तरंजनान हिंदू-मुसलमान एकचाराखातीर खूब यत्न केले आनी १९२३ वर्सा हिंदू-मुसलमान कबलात घडोवन हाडली.
‘मालंच’ ह्या कवितांझेल्या उपरांत ताणें ‘माला’, ‘सागर संगीत’, ‘किशोर-किशोरी’ आनी ‘अन्तर्यामी’ हे कवितांझेले उजवाडायले. १९१४ वर्सा ‘नारायण’ नांवाचें साहित्याविशींचें म्हयनाळें ताणें सुरू केलें. १९२२ वर्सा ‘बांगला कथा’ हें सांजदिसाळें, १९२३ वर्सा स्वराज्य पक्षाचें मुखपत्र ‘फॉर्वर्ड’ हें दिसाळें आनी १९२४ वर्सा कलकत्ता म्हापालिकेचो महापौर आसतना ‘म्युनिसिपल गॅझेट’ हें पालिका मुखपत्र ताणें सुरू केलें.
जातीयता आनी अस्पृश्यताय ताका मान्य नासली. बायलांक पुराय स्वातंत्र्य, बायलांचें शिक्षण, विधवा लग्नां आनी आंतरजातीय लग्नां हांचो प्रचार जावंचो म्हणून ताणें खूब यत्न केले. ताणें सूतकताईचो प्रसार केलो आनी परदेशी म्हालाचेर बहिश्कार घालो.
कालाचो ताण पडिल्ल्यान, सुसेग घेवपाक गेल्लेकडेन दार्जिलिंगाक काळजाच्या आताकान ताका मरण आयलें. ताच्या घरांत (भोवनीपूर बंगाल्यांत) ‘चित्तरंजन सेवासदन’ नांवाचें रुग्णालय स्थापन केलां.
- कों. वि. सं. मं.
दास – दासी :
‘दास: कर्मकर:’ दास म्हळ्यार आपल्या धनयाचें काम करपी असो अर्थ यास्कान दिला. ज्या अनार्यांक वैदिक आर्यांनी जिखून आपली सेवा करपाक लायली तांकां ते दास म्हणूंक लागले.
मनुच्या काळामेरेन दासांचे विंगड विंगड प्रकार निर्माण जाले. मनून सात तरांचें दास सांगल्यात. ते अशे –
ध्वजाह्ररो भक्तदासो गृहज: क्रीतद्तत्रिमौ ।
पैत्रिको दण्डदासश्च सप्तैते दासयोनय: ॥
अर्थ – झुजांत अटक केल्लो, पोट भरपाखातीर सेवा करपी, घरांत उत्पन्न जालो (दासीपुत्र), धन दिवन विकतो घेतिल्लो, घाणाक दवरून
