उदरगतीचे तीन मार्ग सांगल्यात. नितीस्थापना, धर्मस्थापना आनी राज्यस्थापना. निंदा, दुस्वास, अनिती, भ्रश्टाचार, कपट, कलह, पाखंड, दुश्टपण, दुराशा हांचें धांपण आत्म्याच्या खर्या रुपाचेर गच्च बशिल्लें आसता. तें काडून उडोवप हें नितीचें काम. अज्ञानी लोकांक परमार्थ मेळोवन दिवपाखातीर धर्मस्थापना गरजेची. धर्म म्हळ्यार परमेश्वराची उपासना आनी तोच खरो भक्तीमार्ग. रामदासाच्या मतान उपासना आनी ज्ञान हीं एकूच. कर्म आनी ज्ञान हांचो संगम भक्तींत जाता अशें ताचें म्हणणें.
रामदासाच्या दासबोधांत कवित्वशक्तीशाली सुचकता ना. पूण विचारांची सोबीतकाय आसा. प्रचितीची तांक आसा. तो स्पश्ट उलयता, भाशेच्या अलंकारांची ताका गरज भासना. ताची नदर वास्तववादी, वेव्हारनितीचें व्हडपण ताणें सांगलां – गिन्यान मेळोवप, अध्ययन, वाचन आनी लेखन निश्ठेन करप हो ताचे नदरेन श्रेयाचो मार्ग. तागेलो हो उपदेश आयच्या काळांतूय लागू जाता. यत्न, प्रत्यय आनी प्रबोध ह्या मुल्यांचेर रामदासान दासबोधांतल्यान भर दिल्लो आसा. ताणें संतान केल्ल्या उपदेशाक वेव्हाराच्या पांवड्यार हाडलो. प्रयत्नवादाचो पुरस्कार केलो. परंपरेन चलत आयिल्ल्या आध्यात्मिक जिविताच्या प्रणालीन ऐहिक जीवनमुल्यांचो सांगोड घालपाचो मोलादीक वावर रामदासान ह्या काळांत केलो. मनीसकुळयेक आपूण कोण हें दाखोवन दिवपी आनी समाजाखातीर जिवीत ओंपपाक लावपी दासबोध हो म्हत्वाचो ग्रंथ.
- डॉ. सोमनाथ कोमरपंत
दासरी :
दक्षिण भारतांतली एक भीक मागपी जात. हिकाच ताडन अशें दुसरें नांव आसा. हे लोक चड करून वैश्णव पंथाचे आसात. पूण कांय दासरी लिंगायत शैव पंताचे आसात. ताचें उत्पत्तीची कथा अशी : शुद्र जातीचो एक श्रीमंत मनीस आशिल्लो. ताका भुरगेंबाळ नाशिल्लें. देखून ताणें देवाक आंगवण केली, म्हाका पूत जाल्यार हांव तो देवाचे सेवेक ओंपतलों. फुडें ताका चले जाले. तातूंतल्या एकाचें नांव ताणें दासन दवरलें आनी ताका देवाचे सेवेक ओंपलो. दासनान आपलो आस्पती वयलो पुराय हक्क सोडलो. देखून ताची भुरगींय फुडें भीक मागून आपलो निर्वाह करूंक लागलीं. दासरी हे दासनाचेच वंशज. ताचे बकीज, जनप्प, पल्ली, वल्लुव, गंगेड्ड आनी गोल्ल अशे स पोटभेद आसात. तांचेमदीं परस्पर रोटी-बेटी वेव्हार जायनात.
तिरूपती आनी हेर कांय देवस्थानांनी दासरीचे गुरू आसतात. जायते शुद्र लोक तांचेकडल्यान तप्तमुद्रा घेतात आनी दासरी जातात, ते पदां म्हणीत गांवगांवांनी भोंवन भीक मागतात. तांचेमदले कांय जाण नंदीबैल घेवन भोंवतात. कांय वेळार प्रेतयात्रे वेळार म्हणपाचीं पदां म्हणपाक वतात. अनंतपूरांतले दासरी आपल्या आगमनाची सुचोवणी करपी शंख, वाजोवपाखातीर एक तासो, एक लामणदिवो, खांदार दवरिल्लें एक पितूळचें वा तांब्याचें आयदन आनी गळ्यांत मारुतीची प्रतिमा दवरतात.
तिरूपती, तिरूत्तणी आदी नामनेच्य वाठारांतल्या जात्रांवेळार वैश्णव दासरी एकठांय जमतात आनी जातींच्या समाजीक प्रस्नाचो विचार करतात. कर्नुल वाठारांत जेन्ना खंयचीय दासरी चली बसवेश्वराची भक्त जाता तेन्ना तिका देवाक ओंपिनासतना तिचें लग्न करतात. तेन्ना ती चली आनी एक ऊंच दिवो हांकां हारांत गुंथतात. उपरांत मामा वा तिचो नियोजीत न्हवरो तिका तातूंतल्यान सोडयता.
विशाखापट्टणमचे दासरी स्वताक शंखू दासरी अशें म्हणोवन घेतात. विरांचे पोवाडे गावपाखातीर तांची नामना आसा. कांय दासरी वैश्णव गुरूचें सेवक म्हणून काम करतात. ते आपल्या गुरूचें उश्टें प्रसाद म्हणून खातात. ताका लागून पुराय रोगाचें निवारण जाता; भुरगीं नाशिल्ल्यांक भुरगीं जातात अशी तांचीए समजूत आसा.
कांय दासरींच्या आंगांत देव येता त्यावेळार ते स्वताक दागून, भाजून घेतात. कांय दासरी आपल्या दोनूय गालांतल्यान रुप्याची वा हेर धातूची सरी आरपार घालतात. कांय लोक गालांक कायमचेच बुराक घालून घेतात.
- कों. वि. सं. मं.
दासोपंत :
(जल्म: इ.स. १५५१; मरण: इ.स. १६१५).
एकनाथाच्या लागसल्लो आनी नाथपंचकांतलो एक म्हत्वाचो संतकवी. बेदरच्या बहामनी राज्यांतल्या नारायणपेठ ह्या गांवांत देशपांडे ह्या घराण्यांत ताचो जल्म जालो. ताच्या बापायचें नांव दिगंबरपंत आनी आवयचें नांव पार्वतीबाय. सोळाव्या वर्सा ताचें लग्न जालें. त्याच वर्सा व्हड दुकळ पडिल्लो. त्या वेळार बादशाही रसद ताचेकडल्यान वेळार पावूंक नाशिल्ल्यान बादशहान दासोपंताक ओलीस म्हणून दवरलो. तरी दिगंबरपंत थारिल्ली रक्कम वेळार दिवंक शकलोना. पूण निमाण्या दिसा दत्ताजी पाडेवार नांवाच्या मनशान ती रक्कम भरून दासोपंताक सोडयलो. दत्ताजी पाडेवार हो साक्षात दत्तात्रय आशिल्लो अशी आख्यायिका सांगतात. बादशहा कडल्यान बंदखण भोगून आयिल्ल्या दिसासावन ताची वृत्ती विरक्त जाली. एके रातीं कोणाक सांगिनासतना तो घर सोडून गेलो. हिलालपूर, डाकोळगी, प्रेमपूर, नंदिग्राम, राक्षसभूवन आदी गांवांनी ताणें कांय काळ वास्तव्य केलें. तो दत्तात्रयाचो उपासक आशिल्लो. उपरांत तो आंबेजोगाईक बरोच तेंप आशिल्लो.
इतले म्हणसर ताका घर सोडल्यार बारा वर्सां जावन गेल्लीं. त्या काळांत जे बायलेच्या घोवाचो १२ वर्सां थाव लागना तिणें सौभाग्यचिन्नां काडून विधवापण आपणावपाची चाल आशिल्ली. तेप्रमाण तो विधी करपाक दिगंबरपंत सुनेक घेवन आंबेजोगाई लागसार आशिल्ल्या वाणा संगमाचेर आयिल्लो. थंय तांकां दासोपंत मेळ्ळो. फुडें निमाणेमेरेन तो आपल्या कुटुंबावांगडा आंबेजेगाईकच रावलो.
आंबेजोगाईक रावन ताणें भरपूर ग्रंथरचना केली. थंयच्या ताच्या घरांत मेळिल्ल्या हातबरपां वयल्यान ताणें बरयल्ल्या संस्कृत – मराठी ग्रंथाची संख्या सुमार ५० चेर पावता. गीतेचेर ताणें ५-६ टिका बरयल्यात. तातूंत ‘गीतार्णव’ ही सगळ्यांत म्हत्वाची टिका. तिची ओवीसंख्या सुमार सवाय लाख आसा. सादी, सोंपी आनी रसाळ भास हें तिचें खाशेलपण. ताणें जायत्या मनोरंजक कथांचोय तातूंत आस्पाव केला. हे विस्तृत टिकेभायर गीतेचो नेमको भावार्थ सांगपाखातीर ताणें ‘गीतार्थबोधचंद्रिका’ ही गीतेचेर टिका बरयली. ताच्या हेर उल्लेख करपासारक्या ग्रंथरचनांनी पदार्णव, ग्रंथराज, पंचीकरण हांचो आस्पाव जाता. हातूंतलें पंचीकरण हें १,६०० ओव्यांचें प्रकरण ताणें अडेज हात रूंद आनी चोवीस हात लांब अशा एका पासोडीचेर बरयलां. ‘पदार्णवांत’ वेगवेगळ्या जातिवृत्तांतलीं भाक्पूर्ण आनी मधूर अशीं सवाय लाख पदां आस्पावल्यांत.
