तेच गिरे सारके दिसत उरतले आनी दिकांचो वेव्हार सोंपतलो. तेखातीर दिकांच्या वेव्हारात आमचो वेव्हार येसस्वी जाता म्हणून त्यो फकता मानल्यात; त्यो खरेपणीं अस्तित्वांत ना अशें आयन्स्टायनाचें मत.
- कों. वि. सं. मं.
दिक्पाल :
दिकांची राखण करपी देव. उदेंत दिशेसयत आठ दिकांचे आठ राखणदेव आसात ते अशे – उदेंत – इंद्र, आग्नेय – अग्नी, दक्षिण – यम, नैर्ऋत्य - नैर्ऋती, अस्तंत – वरूण, वायव्य – मरूत, उत्तर – कुबेर, ईशान्य – ईशान.
मस्त्यपुराणांत चार मुखेल दिकांचे संरक्षक म्हणून सुधर्मा, शंखपाल, केतुमान आनी हिरण्यरोमा अशीं नांवां दिल्लीं आसून, गृहबलींत ताका आवाहन करतात अशें सांगलां. संस्कृत म्हाकाव्यांत दिक्पालाचे परत परत उल्लेख येतात.
पुराणांत आनी तंत्रग्रंथांत आठ दिक्पालांचीं ध्यानां अशीं आसात :
(१) इंद्र – दोन भुजांचो, हळदुव्या वर्णाचो, ऐरावताचेर बशिल्लो वज्र आनी स्तन धारण करपी.
(२) यम – सावळो, रेड्यार बशिल्लो, दंड आनी शूल धारण करपी.
(३) वरूण – गोरो, दोन भुजांचो, मानग्याचेर आरूढ जाल्लो, नागपाश आनी शंख धारण करपी.
(४) कुबेर – हळदुव्या वर्णाचो, दोन भुजांचो, नरवाहनाचेर बशिल्लो अंकूश आनी गदा धारण करपी.
(५) अग्नी – तांबड्या वर्णाचो, बोकडार बशिल्लो सृचा आनी कमंडलू धारण करपी.
(६) निर्ऋती – निळ्या वर्णाचो राकेसांचो स्वामी, मड्याचेर बशिल्लो, खड्ग आनी सोटो धारण करपी.
(७) वायू – हरणाचेर बशिल्लो, वातपूट धारण करपी.
(८) ईशान्य – निळकंठ, सोरपांचें जानवें घाल्लो, जटेंत अर्दचंद्र आनी हातांत कपाल आनी त्रिशूल धारण करपी.
संस्कृत बौध्द ग्रंथांत धृतराष्ट्र (उदेंत), विरुढक (दक्षिण), विरुपाक्ष (अस्तंत) आनी वैश्रवण (उत्तर) अशे चार मुखेल दिकांचे चार दिक्पाल दिल्यात. तांकां चतुर्महाराज म्हळां. तेभायर बौध्दाच्या वज्रयान पंथांत अधोर्ध्व दिका धरून धा दिकांचे वेगळे दश दिक्पाल मानल्यात. निष्पन्नयोगावलींत ताचीं वेगवेगळीं रुपां वर्णिल्ल्यांत ताच्यो दिका अशो -
(१) यमांतक – उदेंत
(२) प्रज्ञांतक – दक्षिण
(३) पद्मांतक – अस्तंत
(४) विध्नांतक – उत्तर
(५) टक्किराज – आग्नेय
(६) नीलदंड – नैर्ऋत्य
(७) महाबल – वायव्य
(८) अचल – ईशान्य
(९) उष्णीव – ऊर्ध्व
(१०) सुंभाराज – अधर.
हे सगळे तीन तोंडाचे आनी सोळा हातांचे आसात.
हातूंतले यमांतक, टक्किराज, नीलदंड, महाबल, अचल आनी सुभराज हांचो वर्ण निळो आसून, प्रज्ञांतकाचो धवो, पद्मांतकाचो तांबडो, विध्नांतकाचो पाचवो आनी उष्णीवाचो हळदुवो आसा. ह्या सगळ्यांनी आपल्या दोन मुखेल हातांनी आपआपले शक्तीक वेंगायल्ली आसून तांच्या उरिल्ल्या चार हातांनी वेगवेगळीं आयुधां आसात तीं अशीं : यमांतक – काळे वज्रमुद्गर, खड्ग, मणी आनी कमळ; प्रज्ञांतक – वज्रांकित शुभ्रदंड, तलवार, मणी आनी कमळ; पद्मांतक – तांबडें कमळ, तलवार, मणी आनी चक्र; विध्नांतक – कराल वज्र, तलवार, मणी आनी कमळ; टक्किराज – निळो दंड, खड्ग, मणी आनी कमळ; निलदंड – निळो दंड, खड्ग, मणी आनी कमळ; महाबल – त्रिशूळ, तलवार, मणी आनी कमळ; अचल – खड्ग, वज्र, मणी आनी कमळ; सुंभराज – वज्र, खड्ग, मणी आनी कमळ.
दिगंबर जैनांनी आठय दिक्पाल आसात अशें मानलां. पूण श्वेतांबर जैनांनी मात आठ दिक्पालांभायर आकाशलोकांचो ब्रम्हा आनी पाताळ लोकांचो नाग अशा आनीक दोगांची भर घालून तांची संख्या धा केली. जैनांच्या धा दिक्पालांचो मूळ आदार गोभिलगृह्म सुत्रांत मेळटा. तातूंत इंद्र (उदेंत), वायू (आग्नेय), यम (दक्षिण), पितर (नैर्ॠत्य), वरूण (अस्तंत), महाराज (वायव्य), सोम (उत्तर), महेंद्र (ईशान्य), वासुकी (पाताळ) आनी ब्रम्ह (मळब) अशे धा दिक्पाल दिल्ले आसात.
बदामीच्या होंवरींतल्या पाख्यार आठ दिक्पाल कोरांतिल्ले आसात. तशेंच गंजगट्टी (जि. धारवाड) गांवांत एक व्हड दिक्पाल उबो आसा. नासकांतल्या सिन्नर वाठारांतल्या गोंदेश्वर देवळाच्या पाख्यार आठ दिक्पाल कोरांतिल्ले आसात. खजुराहोच्या देवळांतलें आठ दिक्पालांचें शिल्प पळोवपासारकें आसा.
- कों. वि. सं. मं.
दिक्पालिका :
दिकांची राखण करपी बौध्द देवता. ह्यो स देवता आसात. निष्पन्नयोगावली आनी साधनमाला ह्या ग्रंथांनी तांचें वर्णन दिलां तें अशें :
(१) वज्रांकुशी : गोरी, एका तोंडाची, दोन भुजांची आनी दाव्या हातांत धवो अंकूश धारण करपी. तिची रक्षित दिका उदेंत.
(२) वज्रपाशी : हळदुव्या वर्णाची, एका तोंडाची, दोन भुजां आशिल्ली आनी दाव्या हातांत पाश धारण करपी, दिका दक्षिण.
(३) वज्रस्फोटा : तांबड्या वर्णाचीए, एका तोंडाची, दोन भुजां आशिल्ली, उजव्या हातांत वज्राची सरपळी धारण करपी, दिका अस्तंत.
(४) वज्रघंटा : पाचव्या वर्णाची, एका तोंडाची, दोन भुजां आशिल्ली, उजव्या हातांत वज्रघंटा धारण करपी, दिका उत्तर.
(५) उष्णविजया : धव्या वर्णाची, एका तोंडाची, दोन भुजांची आनी उजव्या हातांत चक्र धारण करपी, दिका ऊर्ध्व.
(६) सुंभा : निळ्या वर्णाची, एका तोंडाची, दोन भुजांची आनी उजव्या हातांत नागपाश धारण करपी, तिची दिका अधर.
ह्या सगळ्यांची दाव्या हाताची तर्जनी ऊंच केल्ली आसता. उरिल्ल्या चार उपदिशांच्यो देवता म्हणून पुष्पा, धुपा, दीपा आनी गंधा अशीं चार नांवां मेळटात.
- कों. वि. सं. मं.
दिगंबर पंथ :
जैन धर्मांतलो एक मुखेल पंथ. चंद्रगुप्त मौर्याच्या वेळार मगधांत दुकळ पडलो. तेन्ना भद्रबाहु ह्या आचार्याच्या फुडारपणाखाल १२ हजार जैन अनुयायी दक्षिणेंत गेले. जे लोक मगधांतच रावले तांचें फुडारपण स्थूलभद्र हाणें केलें. ताणें एक परिशद घेवन जैन धर्मांत कांय सुदारणा करपाचो निर्णय घेतलो. उपरांत भद्रबाहु दक्षिणेंतल्यान मगधांत येतकच ताणें नवे निर्णय मान्य केलेनात. ह्या मतभेदांतल्यान श्वेतांबर आनी दिगंबर अशे दोन मुखेल पंथ तयार जाले. ह्या दोन पंथांतले वेगळेपण इ.स. च्या पयल्या शतमानांत स्पश्टपणान दिसलें आनी उपरांत ताका खर स्वरूप आयलें.
दिगंबर शब्दाचो अर्थ ‘दिशा हेंच जाचें वस्त्र’, म्हणजेच नागडो असो जाता. मूळचे जैन हे दिगंबरच आशिल्ले. स्थूलभद्राचे अनुयायी धवें वस्त्र घालूंक लागले. म्हणून तांकां श्वेतांबर म्हणूंक लागले.
दिगंबर आनी श्वेतांबर पंथांतले मुखेल भेद अशे – दिगंबर जैन
