आकाशदिवो आश्र्विन शुध्द एकादस ते कार्तिक शुध्द एकादस मेरेन लावपाची चाल आसा. वेगवेगळीं गोडशीं आनी फराळ करून आप्तइश्टांक वांट्टात.
भारतांतल्या वेगवेगळ्या वाठारांनी हो उत्सव वेगवेगळ्या तरांनी मनयल्लो दिसता. पंजाबांतले लोक रामराज्याभिशेकाचे यादीक दिवाळेचो उत्सव मनयतात. उत्तरेंतय पांच दिसांनी दिवाळी आसता. थंय लक्ष्मीन नरकासुराक मारलो आनी श्रीविष्णुन महाबळीक पाताळांत गाडलो देखून दीपोत्सव मनयतात. उत्तरेंतलें वैष्णव श्रीरामान रावणाचो नाश केलो. देखून दिवाळी मनयतात. थंय अशीय एक दंतकथा आसा की कृष्णान नरकासुराक मारतकच ताका असो वर दिलो की ताच्या मर्णानिमतान धर्तरेचेर दीपोत्सव मनोवप जातलो आनी त्या वेळार लोकांच्या हेंय लक्षांत उरतलें की, वायट प्रवृत्ती बरी न्हय. नरकासूराची हत्या सत्यभामेन केली अशी थंय समजूत आसा. थंय पयल्या दिसा म्हळ्यार तिरोदशी दिसा लक्ष्मीपुजा आसता.
दक्षिणेंत दोन दीस हो सण मनयतात. नरकासूर हो धर्तरेपसून जल्माक आयला असो थंय समज आसा. थंय ह्या दिसा सूर्य उदेवंचे आदीं न्हावप म्हळ्यार पुण्यकारक मानतात. तमीळनाडूंत कांय लोक ह्या दिसा उदेवंचेआदीं दोन फावटीं न्हावन घेतात. आंध्र प्रदेशांत लोक घरामुखार एक माचण बांदून, ताचेर पणट्यो लायतात आनी बायलो ताचेर बसून रातभर लक्ष्मीच्या येवकाराचीं पदां म्हण्टात. कार्तिक शुध्द प्रतिपदे दिसा म्हळ्यार बलिप्रतिपदेक बळीराजाचे यादीक बळीची प्रतिमा तयार करून गोठ्यांत दवरतात आनी तिची पुजा करतात. गाय-बैलांक रंग लावन माळो घालून सजयतात. कांयकडेन दिवाळे दिसा मशाली घेवन नाचपाची चाल आसा.
महाष्ट्रांत कांयकडेन नरकचतुदर्शी दिसा नरकासुराची शेणाची आकृती करून तिचेर घरांतलो सगळो कोयर ओततात आनी ते राशीर एक पयसो दवरतात. जो मनीस हें करता ताका इनाम दितात.
ह्या दिसा कर्नाटकांत शक्तीचे खेळ खेळटात. राजस्थानांत दिवाळी हेरकडेन जाता तशीच जाता. पूण ताचेभायर ‘हरड’ची पुजा करून ‘हीड’ (ज्योत वा प्रकाश) कडेसंबंदीत नांवाचें एक लोककाव्य थंयची गांवगिरी जनता गायता. पुराय राजस्थानांट आनी माळव्यांत ही हीडपुजनाची चाल आसा. एके व्हड पणटेन तिळाच्या तेलांत कापसाची वात घालून ती पणटी सजयतात आनी लक्ष्मीपुजे उपरांत त्या दिव्याची पुजा करतात. उपरांत एका कोंड्यार वा चेपटे बडयेर हो दिवो दवरून आपल्या परिचीत लोकांकडेन घेवन वतात. राजस्थानांत कांयकडेन दिवाळेक प्रतिपदे दिसा बैलांक उंवाळपाची चाल आसा.
नेपाळ हें हिंदू राष्ट्र आशिल्ल्यान थंयूय दिवाळी मनोवप जाता. दिवाळेक थंय यमपंचक, तिहार वा स्वान्ति नाखा म्हण्टात. यम ह्या वेळार आपली भयण यमुना हिच्या घरा गेल्लो आनी पांच दिस तिगेर राविल्लो म्हणून हे परबेक यमपंचक अशें म्हण्टात. पूण परबेच्या पयल्या दिसा कावळ्यांची पुजा करतात. देखून ह्या दिसाक काक तिहार अशें म्हण्टात. तिसर्या दिसा लक्ष्मीपूजन आनी चवथ्या दिसा लोक कृष्णाची आनी बैलांची पुजा करतात. नेपाळांतले नेवार जातीचे लोक ह्या दिसाक ‘हमपुजा’ म्हणून वळखतात. हो दीस नव्या वर्साचो दीस म्हणून मनयतात. दिवाळेच्या दुसर्या दिसा दादले ‘देऊंसी’ (शुभशकून) नांवाची परब मनयतात. भाऊबीजे दिसा नेपाळांत भाई टीका वा किजा पुजा मनयतात.
सिंध प्रांतांतले लोक दिवाळे दिसा हातांत मशाली घेवन गांवभायर वचून लोकनृत्य करून आपली दिवाळी मनयतात. शारांतले लोक नव्या वेपाराक वा नवें खाते बरोवपाक ह्याच दिसा सुरवात करतात.
बंगालांत लक्ष्मीच्या जाग्यार कालीमातेची पुजा करतात. तरणाट्यो चलयो त्या दिसा न्हंयेत दिवे सोडटात. भावबिजेक बंगालांत भातृव्दितीया म्हण्टात. बंगालच्या नडिया जिल्ह्यांतल्या बिरही गांवांत त्या दिसा भातृव्दितीया जात्रा भरता. भाऊबिजे दिसा भरपी ही एकसुरी जात्रा.
ओरिसांत रातच्यो दीपमाळो लावन दिवाळी मनयतात. पूण हो दीस श्राध्दाचो दीस म्हणुनूय मनयतात आनी त्या दिसा पुजेचें श्राध्द करतात. आंध्र प्रदेशांत नरकचतुदर्शी दिसा फांतोडेर अभ्यंगस्नान करतात. दिवाळे दिसा थंय अतिरसालु वा अरिसेलु नांवाचें गोडाचें गोडशें करतात.
हैदराबादेक कृष्णकथा आनी बळिराजा, वामन हांची कथा चड प्रचलीत आसा. ह्या दिसा थंय रेड्यांचें वा म्हशींचें झूज लावपाची प्रथा आसा. अमृतसराक दिवाळी मनोवपाक शीखांनी आपलो सवो गुरू हरगोविंद सिंहाच्या काळापसून सुरवात केली. ताणें ग्वाल्हेरच्या किल्ल्यांत ५२ राजांची राखण करून जैत मेळयल्लें आनी अमृतसराक आयलो. त्या दिसा सगळ्या लोकांनी नगरांत दिवे लावन ताका येवकार दिलो. तो दिस दिवाळेचो आशिल्ल्यान शीखय तेन्नाच्यान दिवाळी मनोवंक लागले.
गुजरातांत व्दादशीसावन दिवाळेक सुरवात जाता. ह्या दिसाक ‘वाद्यपारान’ अशें म्हण्टात. ह्या दिसा वागाच्या चित्राची रांगोळी घालप हें तांचें खाशेलपण आसता. चतुदर्शी दिसा दरेक बायलेन दोळ्यांत काजळ घालप अशी थंय चाल आसा. ह्या दिसा सगळीं भुरगीं एकठांय जावन ‘सपरे पर दहाडे सबरस’ अशें म्हणीत मीठ विकूंक भोवतात. दरेका घरांतलो लोक नव्या वर्साचो शुभशकून मानून तांचेकडलें मीठ विकतें घेतात. हे पद्दरीक ‘मेरमे’ म्हण्टात.
म्हैसुरांत दिवाळे दिसा लोक आपलें घर वेगवेगळे तरेन आनी कलापूर्ण रितीन सजयतात. दिवाळे दिसा फांतोडेर बायलो दादल्यांक आनी भुरग्यांक पाटाचेर बसोवन कृष्णान नरकासुराचेर कशें जैत मेळयलें हाचें वर्णन करपी पदां म्हणीत तांच्या आंगाक उटणें लायतात. न्हावपाचो कार्यक्रमा जातकच मागीर उंवाळपाचो कार्यक्रम जाता. थंय न्हावपाच्या कार्यक्रमाक गंगास्नानाइतलें म्हत्व आसा.
हिमाचल प्रदेशांत दिवाळे दिसा आंगण निवळ करून ताका शेण, माती आनी गोलू (धवी माती) लावन सारयतात. उपरांत आंगणांत काळे आनी तांबडे मातयेन वाटकुळे चवकोनी माटव (आकृत्यो) काडटात. तातूंत वेलबुट्टी वा पशुपक्षांची चित्रां काडटात. सूर्य अस्ताक वचच्या वेळार त्या चवकोनी माटवाचेर लाकडी पाट दवरून ताचेर पणट्यो लावन ते दिवे पितरांक अर्पण करतात. उपरांत हे दिवे घरांत सगळेकडेन दवरतात. उपरांत गोडशें वांटप, आशिर्वाद घेवप, ‘द्योद्यलियो द्यो’ गीत गायत, नाचप हे कार्यक्रम जातात. ह्याच दिसा नवान्न लायतात, जुगार खेळून फुडलें वर्स कशें वतलें हाचो अदमास काडटात. बायलो ओलिया (ल्हान ल्हान आयदनां) धवे मातयेन रंगोवन तांचेर चित्र काडून ताची॒ पुजा करतात. फुडें दोन दिसां उपरांत आपले मानिल्ले भयणीकडेन अदलाबदल करतात.
मध्य भारतांत दिवाळेचे सगळे दीस हेरकडेन मनयतात तशेच मनयतात. पूण दुसर्या दिसा गोरधन (गोवर्धन) पुजा करतात. आपल्या गोरवांच्या आंगाक आनी शिंगांक तेल लायतात. तांकां पाचवें तण, तेल
