सुर्याचो उजवाड आसता. २४ वरां वा चड काळ सूर्य दिसपी प्रदेशांत हेर सुवातींनी म्हळ्यार ६६ १/२० उत्तर ते ६६ १/२० दक्षिण हांचे मजगतच्या प्रदेशांत जेन्ना मध्यानरात आसता तेन्ना लेगीत मळबांत सूर्य आसताच, अशा प्रदेशाक ‘मध्यानरातीच्या सुर्याचो प्रदेश’ अशें म्हण्टात. नॉर्वेसारक्या ज्या देशांचो वाठार ध्रुवप्रदेशांत आसा, त्या देशांतल्या सुवातींनी उमेदी भोंवडेकार मुजरत वतात.
पुर्विल्ल्या काळासावन, दिसाची वांटणी करपाच्यो खूब पद्दती प्रचलीत आशिल्ल्यो. संस्कृतांत दीस ह्या शब्दाक अह हो प्रतिशब्द आसा. ऋग्वेदांत रातीक कृष्ण अह आनी दिसाक अर्जून अह अशें म्हळां. उदेंतेसावन अस्तामेरेन दिसाचे पुर्वाह्र आनी अपराह्र अशे दोन भाग केल्यात जाल्यार कांयकडेन फांतोड, दनपार आनी सांजवेळ अशी वांटणी केल्या. बारा वरांच्या दिसाची फांतोड, संगव, मध्यान, अपरान्न, सायान्न, सायं अशे पांच वांटे करपाचीय प्रथा आशिल्ली. हो दरेक विभाग तीन म्हुर्तांचो आसता. १ मूर्त म्हळ्यार २ घटिका, स्मृतींनी दिसाचे आठ भाग मानल्यात. कौटिल्यान लेगीत दीस आनी रात हांचे दरेकीं आठ भाग कल्पिल्यात.
- कों. वि. सं. मं.
दीक्षित, शंकर बाळकृष्ण :
(जल्म: २०-२१ जुलय १८५३, मुरूड, रत्नागिरी; मरण: २७ एप्रिल १८९८, पुणें).
नामनेचो ज्योतिर्गणिती आनी भारतीय ज्योतिशशास्त्राचो इतिहासकार. वैशंपायन ह्या आडनांवाच्या एका चित्पावन घराण्यांत ताचो जल्म जालो. पूण शंकररावाच्या जाण्टेल्यांनी यज्ञ केल्ल्यान ह्या घराण्याक दीक्षित ह्याच नांवान वळखतात. ताचें मुळावें शिक्षण मुरूडाक जालें. ह्याच काळांत ताणें घराच अमरकोश पाठ करून, काव्य, व्याकरण ह्या संस्कृत आनी वैदिक विशयांचो मुळावो अभ्यास पुराय केलो. १८७० वर्सा ताणें पुण्याच्या ट्रेनिंग कॉलेजांत प्रवेश घेतलो. ह्या अभ्यासावांगडा ताणें मॅट्रिकेचोय अभ्यास केलो आनी १८७४ वर्सां तो मॅट्रिकेची परिक्षा पास जालो. ट्रॅनिंगाचे परिक्षेंत ताणें पयल्या दर्ज्याचें सर्टिफिकेट घेतलें.
फुडें ताणें अध्यापन होच वेवसाय म्हणून आपणायलो. १८७४ ते १८८९ ह्या काळांत ताणें रेवदंडा, ठाणें आनी बार्शी हांगा मुख्याध्यापक म्हणून काम केलें. उपरांत धुळ्याक ट्रेनिंग कॉलेजांत शिक्षक म्हणून काम करतकच ताची खूब नामना जाली आणी १८९४ वर्सा पुणें ट्रेनिंग कॉलेजांत ताची बदली जाली.
मुळांत ताका गणिताची आवड. रेवदंड्याक आसतना ताणें विसाजी लेले हाचे ज्योतिशशास्त्रावयले लेख वाचिल्ले. हाका लागून ताका ज्योतिशशात्राविशीं ओड निर्माण जाली. धुळे, पुणें हांगाच्या वास्तव्यांत ताणें ज्योतिशशात्र आनी गणित हांचो तपशीलवार अभ्यास करून भारतीय ज्योतिशशास्त्रांतल्या विंगड विंगड सिध्दांताची म्हायती करून घेतली. हेखातीर ताणें पांचशांपरस चड संस्कृत ग्रंथांचो अभ्यास केल्ल्याचें समजता. अशा पुर्विल्ल्या भारतीय ग्रंथांवयल्यान उल्लेखांवयल्यान ताणें कांय ग्रंथांचे काळ थारायल्यात. देखीक – शतपथ ब्राम्हणांतले एके ऋचेच्या आदारान ताणें त्या ग्रंथाचो काळ इ.स. पयलीं ३००० वर्सां, तशेंच वेदांगज्योतिशाचो काळ इ.स. पयलीं १४०० वर्सां असो थारायलो. तशेंच वैदिक काळांत खंयच्यो ज्योतिशशास्त्रीय गजाली खबर आशिल्ल्यो, त्योय ताणें सप्रमाण दाखोवन दिल्यो. ग्रीक आनी भारतीय ज्योतिशशास्त्रीय विचारांचे तुळेन अभ्यास करून भारतीय ज्योतिशशास्त्र हें स्वतंत्र वेध आनी संशोधन हांचेवतीन उदरगतीक पाविल्लें शास्त्र आसा, हें ताणें सिध्द करून दाखयलें. पंचांग सोदपाचें शास्त्र, नक्षत्रसंख्या आनी अंकगणीत हें भारतीयांनीच जगाक दिलें, हे ताणें दाखोवन दिलें. तशेंच, राशी, वार हे मूळ भारतीय न्हय, अशेंय ताचें मत आसा. फलज्योतिशाचेर ताचो चडसो विस्वास नाशिल्लो पूण तो ताचेर विचार करतालो.
खोलायेन केल्ल्या अभ्यासावरवीं ज्योतिशशास्त्राच्या मळार दीक्षित हाणें बरीच नामना जोडली. डॉ. फ्लीट सारकिलो नामनेचो इतिहास जाणकार ताचेकडल्यान मार्गदर्शन घेतालो. दीक्षिताच्या पालवानूच ताणें ‘इंडियन कॅलेंडर’ हो इतिहासीक संशोधनात्मक ग्रंथ बरयलो. ह्य्रा ग्रंथांत पंचांगांविशींच्या आनी कालगणनेच्या सगळ्या गजालींची विस्कटावणी केल्या ‘गुप्तास इन्स्क्रिप्शन’ हो ग्रंथ बरोवपाकूय फ्लीट हाका, दीक्षितान खूब आदार केलो.
दीक्षितान विद्यार्थिबुध्दिवर्धिनी (१८७६), ‘सृष्टचमत्कार’ (१८८२) आनी ‘सोपपत्तिक अंकगणित’ (१८९७) हीं तीन पुस्तकां शाळकरी विद्यार्थ्यांखातीर बरयलीं. ताचें ‘धर्ममीमांसा’ (१८९५-९७) हें पुस्तक मॅक्स म्यूलराच्या गिफर्ड – व्याख्यानांचो अणकार. ताच्या ‘भारतवर्षीय भूवर्णन’ ह्या पुस्तकांत ताणें वेद, पुराणां आनी हेर पुर्विल्ल्या ग्रंथांच्या आदारान पुर्विल्ल्या थळांची खाशेली म्हायती दिल्या. ‘ज्योतिर्विलास’, ‘रात्रीच्या दोन घटका मौज’ आनी ‘अंतरिक्षांतून फेरफटका’ अशी तीन नांवा धारण करपी पुस्तकांत, ताणें मळबांतल्या तार्यांंची-गिर्यांची म्हायती, सादे-सोपें भाशेंत दिल्या. ‘भारतीय ज्योतिशशास्त्र’ (१८९७) हो ताचो संवसारीक नामनेचो ग्रंथ. ह्या ग्रंथांत ताणें, वेदकाळासावन भारतीय ज्योतिशशास्त्राची उदरगत कशी कशी जायत गेली, ताचो इतिहास सगळे मूळ ग्रंथ खोलायेन अभ्यासून मांडलां.
ह्या ग्रंथाची सुदारीत आनी आर्विल्ली म्हायती आशिल्ली आवृत्ती ताचो पूत रामचंद्र दीक्षित हाणें १९४८ वर्सा उजवाडायली. ह्या ग्रंथांत ताणें पंचांगशोधन आनी तेविशींचीं मतां हांची विस्तारान विस्कटावणी केल्या. तशेंच हें शास्त्र फकत भारतीयांनीच विकसीत करून जगाक दिल्ल्याचो सिद्धांत सप्रमाण मांडला. ताच्या ह्या कार्याक लागून जायत्या युरोपी पंडितांनी, भारतीय विद्येच्या क्षेत्रांत, मांडिल्ल्या सिध्दांताचो अर्थ बदललो. ह्या ताच्या कार्यांक लागून वेदांचे प्राचीनतेविशीं युरोपीयांचे दुबाव लेगीत पयस जाले. ग्रीक ज्योतिश आनी भारतीय ज्योतिश हातूंत खंयच सारकेंपण नाशिल्ल्यान ‘ज्योतिशांचीं मूळ तत्वां ग्रीसांतल्यान हिंदुस्थानांत आयलीं’ हें थिबो हाचें मत बरोवन ना, हें ताणें स्पश्टपणान दाखोवन दिलें. टॉलेमी पयलींच्या वासिष्ठ सिध्दांतांत अंशाचे साठ वांटे मेळटात, हें दाखोवन दिवन ‘टॉलेमीसावन हिंदूंक ज्योतिशांचें सर्वस्व मेळ्ळें’ हे बर्जेंचें प्रतिपादन फट थारायलें.
दीक्षित हाणें ‘इंडियन अँटिक्केरी एपिग्राफिका इंदिका’, ‘शालापत्रक’ आनी ‘ज्योतिषकल्पतरू’ ह्या म्हयनाळ्यांनीं आनी ‘नेटिव ओपिनयन’ ह्या दिसाळ्यांतूय विंगड विंगड शास्त्रीय विशयांचेर लेख बरयल्ले.
दीक्षिताचें हें कार्य भारतीय ज्योतिशांतूच न्हय, जाल्यार भारतीय आनी अस्तंती विद्येच्या क्षेत्रांतूय अजरंवर उतलें. दीक्षिताचे ग्रंथ वाचपापसत कांय अस्तंती पंडीत मराठी भास शिकले. परिपूर्णताय आनी मुदयेर थीक कशें जुस्ताजुस्त बरोवप हें दीक्षिताचें खाशेलपण आसा.
- कों. वि. सं. मं.
