नाटक म्हळ्यार मोलियॅर ह्या फ्रांसेझ नाटककाराचें, 'गॉनारेल' काय मर्फी ह्या इंग्लीश नाटककाराचें 'ऑल इन द राँग' हाचेविशीं जाणकारांमदीं मतभेद आसात. कांय जाणकारांच्या मतान 'फाल्गुनराव' हें मूळ नाटक 'गॉनरेल' आनी 'ऑल इन द राँग' ह्या दोनूय नाटकांचेर आदारिल्लें आसा.
मराठी रंगभूमावयलें 'शारदा' हें पयलेंच समाजीक नाटक आशिल्ल्यान समाजीक नाटकाचो पयलो मान देवलाक मेळटा.
रेनल्डसाचे 'मिस्टरीज ऑफ द कोर्ट ऑफ लंडन' हे कादंबरे वयल्यान देवलान 'लंदनरहस्य' (1894) ही कादंबरी बरयली.
निमाणचीं तीन वर्सां तो गंधर्व कंपनींतूच आशिल्लो . 'वत्सलाहरण' हें नाटक बरोवपाचो ताचो बेत आसतना ताच्या पांयाक जाल्ली एक बारीकशी जखम जडावली. पांय कापचो पडलो. अशे तरेन गोडेंमुताच्या दुयेंसान एका म्हान नाटककाराचो अंत जालो. - कों. वि. सं. मं.
देवलस्मृती : एक स्मृतीग्रंथ. हो ग्रंथ मूळ स्वरूपांत उपलब्ध ना. ह्या नांवाचो एक 90 श्लोकांचो ग्रंथ छापला. पूण तो हेर स्मृतींतल्यान प्रायश्चित्ताविशींचे तितलेच श्लोक वेंचून तांचो केल्लो संग्रह आसुंये अशें कांय जाणकारांचें मत आसा.
मिताक्षरा, हरदत्ताचो विवरण नांवाचो ग्रंथ, स्मृतिचंद्रिका आनी अपरार्क ह्या ग्रंथांनी आचार, वेव्हार, श्राध्द, प्रायश्चित हेविशींचे देवलस्मृतींतले उतारे घेतल्यात. तांचेवयल्यान देवल हो बृहस्पती, कात्यायन ह्या स्मृतिकारांच्या काळांतलो आसुंये, अशें दिसता. देवलाचे, सगळ्याक मेळपी धर्मशास्त्राविशींचे तीनशें श्लोक एकठांय करून तांचो एक संग्रह 'धर्मप्रदीप' ह्या ग्रंथात दिला. - कों. वि. सं. मं.
देवसी : नेंपाळांतली एक परब आनी लोकांनाच. ही परब दिवाळेच्या दुसऱ्या दिसा येता. ह्या वेळार तरणाट्यांचो एक चोमो कोणाय जाण्ट्याच्या फुडारपणाखाला दर एकल्याच्या घराकडेन वचून मंगल कामना उक्तायता. त्या वेळार तो जाण्टो मनीस पद म्हणून नाचता आनी ताचे वांगडचीं सगळीं तरणाटीं 'देवसी रे' पालुपद म्हणीत नाचतात. ह्या तरणाट्यांक 'देवस्यारे' अशें म्हण्टात. हे देवस्यारे ज्या घरांनी वतात थंय तांकां शकुनाचो म्हणून फराळ खावपाक दितात. देवसी पद म्हणून जातकच हे सगळे लोक घरांतल्या येजमानाक आशिर्वाद दिवपी पद म्हण्टात. तांतुतलें एक पद अशें -
इस घर को लक्ष्मा ले, पानी छुंदा तेले हुने
इस घर को लक्ष्मी ले, दुंगा छुंदा द्रव्य हुने
जसको बारीमा केरा, उसे को काख मा छोरा
जरनेली बंदूक पास गरो हामी जांछू राजगरो |
अर्थ - घरचे लक्ष्मीन उदकाक हात लायलो, जाल्यार ताचें तेल जावं, फातराक हात लायल्यार ताचें द्रव्य जावं. जाच्या पोरसांत केळीं आसात, ताचे घरकान्नीक पूत जावं, आमी वतात. तुमी सुखान रावात.
ह्या पदान देवसीचो सुवाळो पुराय जाता. - कों. वि. सं. मं.
देवळी : देवाचें वा देवळाचें वावराडेपण करपी दादल्याक 'देवळी' म्हण्टात. पुर्विल्ले ग्रामवेवस्थेंत देवळी हो एक म्हत्वाचो घटक आशिल्लो. देवळांत सान्न-शिंताडो करप, पुजेखीतीर फुलां हाडप, दिवल्यो-आयदनां घांसप हे सातकी कामां देवळ्यान करपाचीं आसतात. हे भायर पुजेवेळार घांटी मारप, पालखेकडेन वा हेर उत्सव प्रसंगार शींग वाजोवप, तशेंच देवळांत कितेंय हाड-व्हर करपाचें आसल्यार तेंवूय काम देवळ्याचेंच आसतात. देवळीपणाचो वारसो ताका परंपरेन मेळ्ळील्लो आसता. ताचे चाकरेखातीर ताका देवस्थानान वा गांवान थरावीक शेत वा जमीन सोडिल्ली आसता. तशेंच, उत्सव वा पुरवणे प्रसंगार देवाचे येणावळींतलो एक थरावीक वांटो देवळ्याक मेळटा. दर सणा-परबेक ताका गांवात 'परब' मेळटा. म्हणजेच परब मनोवपाखातीर नाल्ल-तांदूळ-गोड हे सारको शिदो मेळटा. परबेचे 'सान्नां-पोळे' मेळटात. पिकेकडेन दर खळार 'खळ-कुडोव' मेळटा.
देवळी ज्या देवाची सेवा करता. तोच ताचो कूळदेव आसता. गोंयांत म्हादेव, सांतेर, बेताळ ह्या देवस्थानांकडेन देवळी मेळटात. तांकां 'नायक' अशेंय म्हण्टात.
देवळ्यावयल्यान ताचे जातीकय 'देवळी' अशेंच नांव पडलां. चार वर्णांमदल्या चवथ्या शुद्र वर्णांत हे जातीचो आस्पाव जाता. ही जात गोंय, कोंकण, महाराष्ट्र, तमाळनाडू, कर्नाटक, केरळ ह्या वाठारांत मेळटा. हें घराणें बामण, मराठे, वाणी, कांकणकार, गुरव, खारवी, भंडारी, शेट आनी कांसार ह्या जातींगेर जेवंक शकता. जाल्यार देवळ्यांगेर म्हार आनी चामार जातीचे लोक जेवतात.
'भावीण' हें देवळी प्रथेचेंच एक रूप. हांगा दादल्या बदला बायल देवाचें वावराडेपण करपाखातीर बांदिल्ली आसता. ही चाल भारतभर मेळटा आनी अशे बायलेक 'देवदासी' हें नांव गोंयाभायर रूढ आसा. देवदासीची प्रथा खूब पोरणी आनी बाबीलॉनांतल्यान इस्तर देवतेकडेनय संबंदीत देवदासी आशिल्ल्यो अशी म्हायती मेळटा.
खूब पुर्विल्ल्या काळार देवळीं घराणें 'देवळी' अशेंच आडनांव लायतालें. आयज तांतूतले कांय जाण 'देवदास' अशें आडनांव लायतात जाल्यार कांय जाणांनी आपल्या गांवच्या नांवाफाटल्यान 'कार' प्रत्यय जोडून तें आडनांव म्हणून घेतलां.
सिंधु संस्कृतींतय देवळी परंपरा वा ते परंपरेतल्यानच जल्माक आयिल्ली देवदासी परंपरा घोळणुकेंत आशिल्ल्याची म्हायती मेळटा. मूळ सुमेरा संस्कृतीचें खाशेलपण आशिल्ली ही देवळी परंपरा गोंयांत क्रिस्ता आदल्या सुमार 2300-2280 ह्या काळांमदीं सुमेरांनी हाडली, अशें विद्वानांचें मत आसा. सुमेरा आदीं गोंयांत वसणूक करून आशिल्ल्या मारांग, शबर, कोल आनी उपरांत आयिल्ल्या गौड सारस्वतांनी ती उखलून धरली आनी आपले संस्कृतायेंत ती आस्पावन घेतली.
सुमेर संस्कृतायेन गोंयांत प्रवेश केले उपरांत 'देवळी', 'देवदासी' ह्या सारक्या संकल्पनांनी गोंयचे मूळचे कृषिपरंपरेचेर प्रभाव घालून तोचे दोन फांटे केले, जांतल्या एका फांट्यान गांवाखातीर लागतलें अन्न - धान्य आनी हेर उत्पन्न तयार करपाची जबाबदारी उखल्ली जाल्यार दुसऱ्यान देव-देवळां सांबाळ्ळीं. ह्या दुसऱ्यांतलो पयलो भाग निखटी देवाची लेवा आनी देवळांची राखण करूंक लागलो जाल्यार दुसरो देवामुखार कलाप्रदर्शन करून देवाची सेवा करूंक लागलो. 'देवळी'
