प्रमाणांत भरसता. धंयात लॅक्टीक आम्लाच्या स्वरूपांत 0.6-1 % अम्ल आसता. दुदाचीं प्रत, विरजणांत खंयचें सुक्ष्मजंतू आसात आनी ते तयार जावंक लागिल्लो वेळ हाचेर धंयाचें संधटण बदलता. लॅक्टोबॅसिलस बल्गेरिकस ह्या सुक्ष्मजंतूचें चड प्रमाण आशिल्लें आंबट धंय दक्षिण भारतान लोकप्रिय आसा. उत्तर भारतांतल्या खूबश्या भागांनीं उण्या प्रमाणांत आंबट आनी सुवासाचें धंय तयार करतात. धंयात चड करून स्ट्रॅप्टोकॉकाय (स्ट्रॅप्टोकॉकस थर्मोफिल्स) आनी लॅक्टोबॅसिलस केसिआय हें सुक्ष्मजंतू आसतात. ह्या जंतूची वाड जातकच दुदापसून धंय जावपाची क्रिया जाता. हें सुक्ष्मजीव दुग्धशर्करेचें (लॅक्टोझांचें) लेक्टीक आम्लांत रूपांतर करतात. दुदांतलीं आंबसाण वाडलीं म्हण्टकच दुदांतलीं प्रथिनां तळाक बसतात. तशेंच ह्या सुक्ष्मजंतूतल्या रॅनॅट ह्या एंझायमाचे प्रक्रियेखातीर दुदांतलीं प्रथिनां तळाक बसून धंयाचें स्वरूप जेलीभशेन जाता.
अस्तंत्या देशांनी योर्गत नांवाचें गोड धंय वापरतात. अमेरिकेंत ताची बरीच नामना आशिल्ल्यान, व्हड कारखान्या वरवीं तयार करून कागदी आयदनांतल्यान तें आयस्क्रिमांभशेन विकतात.
सदच्या आहारांत धंयाचो उपेग करतात. धंयापसून लोणी काडटात. तशेंच, ताचें पसून ताक, लस्सी, मठ्ठा, श्रीखंड, चीझ आदी पदार्थ तयार करतात. भारतांत उत्पादन जातल्या वट्ट दुदांतलें सुमार 9% दुद धंयाखातीर वापरतात.
आयुर्वेदांत धंयाचें सात प्रकार सांगल्यात तें अशें : गोड, आंबट, चड आंबट, अर्दे विरजल्लें, तापिल्ल्या दुदाचें, सायेंचें आनी साय नासतानाचें. धंय उश्ण, स्निग्ध, जड, रूचीक शुक्रधातू हिताचें आसता.
पंचमृतांत धंयाचो आस्पाव जाता. - कों. वि. सं. मं.
धंयकालो : (पळेयात कालो).
ध : वर्णमाळेंतलें एकुणिसावें व्यंजन आनी त वर्गांतलो चवथो वर्ण. हाच्यो पांच अवस्था आसात. पयली गिरनारच्या अशोकाच्या शिलालेखांत, दुसरी मेवाडचो राजा अपराजित हाच्या काळांतल्या (इ.स. 661) कुंडेश्वराच्या लेखांत, तिसरी उदयादित्याच्या काळांतल्या (इ. स. चो 11 वो शेंकडो) उजजयिनी हांगाच्या लेखांत आनी चवथी अबूचो राजा धारावर्श हाच्या काळांतलया (इ. स. 1208) ओरिआ हांगाच्या लेखांत मेळटा. हाची पांचवी अवस्था सगळ्याक दिश्टी पडटा.
ध च्या रूपाचो विकासक्रम असो आसा - कामधेनू तंत्रांत हाचें वर्णन केलां तें अशें -
धकारं परमेशानी | कुण्डली मोक्षरूपिणी |
आत्मादितत्वसंयुक्तं पञ्चदेवमयं सदा ||
पंचप्राणमयं देवि | त्रिशक्तिसहितं सदा |
त्रिबिन्दुसहितं वर्णं धकारं हृदि भावय ||
पीतविद्युल्लताकारं चतुर्वर्गप्रदायकम् ||
अर्थ - हे पार्वती, ध हो कुंडली, मोक्षरूपी, आत्मदितत्त्वयुक्त, पंचदेवमय, इत्सा, ज्ञान आनी कर्म ह्या तिनूय शक्तींनी युक्त आनी तीन बिंदुंनी युक्त असो आसा. ह्या स्वरूपांत तूं ताची भावना कर. ताचो वर्ण हळदुवो उज्याभाशेन आसून तो चतुर्वर्ग सादून दिता.
दंत हें ताचें उच्चारणस्थान आसा. - कों. वि. सं. मं.
धनका : एक आदीवासी जमात. गुजरात आनी महाराष्ट्र राज्यांनी ह्या लकांची चड वसती आसा. हे लोक मूळचे पावागढचे आशिल्ले अशी समजूत आसा. अहमदाबादचो सुलतान महंमद बेगडा हाणें जेन्ना पावागढच्या राजाचो पराभव केलो तेन्ना ताचे सैनिक आनी लोक रानांत पळून गेले. थंय तांणी धान म्हळ्यार तरणें कड्डण खावन जीव जगयलो. ताका लागून तांकां 'धनका' नांव मेळ्ळें अशी आख्यायिका आसा. तांच्यांतलें कांय लोक नर्मदेचे देगेर वचून रावले, तांकां तटवी हें नांव मेळ्ळें. 'तडवी' हें नांव ताचेंच रूपांतर. तेभायर तेतरिया नांवानूय तांकां वळखतात. 1956 वर्साच्या कायद्याप्रमाण तड्वी, तेतरिया, वळ्वी ह्यो जमाती धनकाच्योच पोटजातीं आशिल्ल्याचें जाहीर करून तांचो आस्पाव धनका जमातींत केलो. तेतरिया आनी तड्वी हें आपलो उल्लेख करतना निमाणें धनकां हें उतर लायतात. वळ्वी हें स्वताक उच्च समजतात. महाभारतांत धोणवाक अलो उल्लेख आयला तेंच धनका आसुंये अशेंय एक मत आसा.
चडशे धनका लोक भिल्ली भास उलयतात जाल्यार कांय जाण गुजराती आनी मराठी भास उलयतात.
धनका दादले बंडी, पुडवें घालून माथ्याक फेटो बांदतात. बायलो साडी आनी ब्लावज घालतात. बायलो रुपें-पितूळच्यो वस्ती घालतात. सवायशिण बायलो मंगळसुत्राभाशेन 'हंसडी' हो अलंकार वापरतात. घोव मरत जाल्यार बायल हंसडी वांगडा आंगातल्यो हेर वस्ती काडून दवरतात. त्यो कपलाचेर आनी हाताचेर स्वस्तिक, आंब्याची थाळी वा हेर कसलीय आकृती पाडून घेतात.
तांदूळ, ज्वारी, बाजरी, तोरची दाळ हें तांचें मुखेल अन्न. मेळटा तेन्ना ते भाजयो, मांस, नुस्तेंय खातात. रानांनी रावपी लोक चडशें रानटी फळां आनी कंदमुळां खावन पोट भरतात. लग्न सुवाळ्याक वा हेर कसल्याय बरबांवेळार ते सोरो पियेतात आनी गंवाचे जिनस आनी गोडशें खातात.
धनका लोक भिल्लांपरस उजळ आनी देखणें आसतात. दिसपाक तें तरतरीत आसतात.
तांचीं घरां काटकोनी वा आयताकार आसून तांच्यो वण्टी कुडाच्यो वा शेणान सारयल्ल्यो आसतात. तातूंत तीन वा चार कुडी आसून एक वारांद आसता. तांच्या घरांत मान्ने वा संडास नासता पूण ते लोक नितळ, निवळ रावतात.
धनकांच्या धर्मांत वाघ्या, शिवाया, डोंगरदेव, गोप चौहान देव आनी धानदेव ह्या देवांक भजतात. वाघ्या देव तांच्या गोरवांची आनी शिवाया देव गांवाची राखण करता अशी तांची समजूत आसा. ह्या देवांक धनका लोक सोरो आनी कुकड ओंपतात. तशेंच उंचेरीमाता, नीचेरी माता, खप्पर जोगिणी, कालिका राणी ह्या देवतांकूय ते भजतात. गोप चौहान हो सर्पदेव आसून, धानदेव तांच्या पिकांची राखण करता. शेंदूर लायिल्लो
