धनुर्मास : सूर्य धनि राशींत आसता त्या काळाक धनुर्मास अशें म्हण्टात. ह्या म्हयन्यांत दरेका दिसा सूर्य अस्ताक वचचेआदीं देवाक महानिवेद्य करून ब्राम्हणा वांगडा भोजन करचें अशें सांगलां. तशें शक्य नासल्यार उणोच एक दीस तरी तशें करचें अशें म्हळां. धनुर्मासाची कथा अशी - ब्रम्हादी देवांनी विष्णुक प्रार्थना केली, तूं आमकां दैत्याच्या जाचांतल्यान सोडय. तेन्ना विष्णुन धोणू घेवन दैत्यांचो नाश केलो. ही घडणूक सूर्य धनु राशींत आसतना घडली देखून ह्या काळाक धनुर्मास अशें नांव मेळ्ळें.
दक्षिणेंत तमीळ वाठारांत मात हो काळ अशुभ समजून त्या काळांतल्या अशुभ निवारणा खातीर ते लोक ग्रहशांती, जपजाप्य करतात.
धनुर्मास व्रत : हें एक काम्यव्रत. सदांच फांतोडेर विष्णुची पुजा करप, उदेवंचे आदीं मुगाच्या दाळीची खिचडी आनी तुपांत भाजिल्ल्या तांदळाची खीर करून देवाक निवेद्य दाखोवप आनी ब्राम्हणाक बरोबर घेवन जेवप हो ह्या व्रताचो मुखेल विधी. कांय लोक ह्या व्रतांत ब्राम्हणाक लांचें वस्त्र आनी सुर्याक कुंवाळो आनी नाल्ल दितात.
व्रताच्या उद्यापना दिसा श्रीकृष्णाचे भांगराप्रतिमेची पुजा करतात. तीळ आनी आज्य आदी द्रव्यांनी होम करतात आनी देवाचे फाटले वटेन तिर्लोदानाचो बळी दितात. भटाक ती भांगराची प्रतिमा आनी गाय दान दितात आनी ब्राम्हणाक जेवण वाडटात. अशें केल्ल्यान इहलोकांत तरेकवार सुखां भोगूंक मेळटात आनी निमाणें विष्णुपदाची प्राप्ती जाता अशें म्हळां. - कों. वि. सं. मं.
धनुर्विद्या : धोणू आनी बाण हीं शस्त्रां चलोवपाविशींचें गिन्यान दिवपी विद्या. पुर्विल्ल्या काळा सावन लोकांक धनुर्विद्येची म्हायती आशिल्ली. 'प्रपंचहृदय' ह्या ग्रंथांत हे विद्येचे जनक म्हणून ब्रह्मा, प्रजापती, इंद्र, मनू आनी जमदग्नी हांचीं नांवां सांगल्यांत. अगस्त्य आनी भरद्वाज हे धनुर्विद्येचे आचार्य आशिल्ले, अशें महाभारतान म्हळां. अग्निपुराणांतल्या 149 ते 252 ह्या चार अध्यायांनी धनुर्विद्येचें सार संकलीत केलां.
धोणू, दोरी आनी बाण हे ह्या अस्त्राचें मुखेल घटक आसून, तांची रचणूक, स्वरूप आनी उपेग अशे आसात.
धोणू : लवचीक पूण कठीण बाग दिवन तिचीं दोन तोंकां दोरयेन जोडटकच सादें धोणू जाता. भारतीय पुराणांत धोणूचो शार्ङ्ग (शिगांचें) आनी वांश (कोंड्याचें) अशे दोन प्रकार सांगल्यात. फुडें शास्त्रीय गिन्यानांत उदरगत जाली आनी धोणवाचे रचणुकेंत बरोच बदल घडून आयलो. ताका लागून दोन मीटर लांबाये इतलें संयुक्त धोणू तयार करप शक्य जालें. पिनाक, शार्ङ्ग हीं संयुक्त धोणू आसून तांची लांबाय दोन मीटरां मेरेन आसताली. हीं दीर्घ धोणवां धनुर्धराचे उंचायेइतलीं वा ताचेपरसूय लांब आसतालीं.
जपानी दीर्घ धोणवाचे कांबीचो मुठीवयलो भाग कांबीच्या सकयल्या भागापरस मातसो लांब आसता. पूण धोणवाची वट्ट लांबाय 210 सें. मी. (7 फूट) इतली आसता. आदिवासी आनी मोटवे लोक ल्हान आनी सादीं धोणवां वापरतात.कांय वेळार बाण विखान बुडोवन विखारी करप जातालें. कौटिल्यान आपल्या अर्थशास्त्रांत धोणवाचे कार्मुंक, कोदंड, द्रुण आनी धोणू अशें चार प्रकाक सांगल्यांत. 'कोदंडमंडन' नांवाच्या ग्रंथांत धोणवाच्या अठरा जातींचो उल्लेख आयला. धोणवाच्या वजनावयल्यानूय तांचे विंगड विंगड प्रकार थारायतालें. जनकाचें शिवधनुष्य रावणासारक्या बळीश्ट असुराक उबारपाक जमलें ना, अशें रामायणांत म्हळां आनी श्रीकृष्णाचें शार्ङ्ग धोणू अश्वत्थाम्याक उबारपाक जमलें ना, असो उल्लेख महाभारतांत आयलां.
दोरी : आंतकड्यांचे स्नायू, वादी, वेतासारकी वनस्पत वा कृत्रीम तंतू हांचेपसून धोणवाची दोरी तयार करतात. ती दोरी ओडटना दुखापत जावंता न्हय, म्हणून बोटाचेर आवरण (मणिबंध) घालतात. धोणवाचें दोरयेक ज्या, मौर्वी, प्रत्यंचा, गूण आदी शब्द वापरल्यात.
बाण : बाण हो कोंडो, वेंत, तंतुकाच वा तिखें हांचेपसून तयार करताले. बाणाचें तोंक शिंगाचें वा धातवाचें करताले ताच्या फाटल्या तोंकांक बकें, हायस, मोर आनी हेर सुकण्यांची पिसां लायतालें. पिसाक लागून ताचो गमन मार्ग थार जाता. पूर्विल्ल्या काळांत बाण सोडचें पयली खंयचेय देवतेचो मंत्र म्हणुन तो सोडटालें. चें देवतेचो मंत्र म्हणप जातालें ते देवतेचटी कृपां जावन ताचो परिणाम बाणाचेर जातालो. अशो आख्यायिका महाभारत, रामायण धरून सगळ्याच धर्मीक ग्रंथानी आसा. देखीक अग्नीदेवतेचो मंत्र म्हणून सोडिल्लो बाण, उजो निर्माण करतालो, पर्जन्य देवतेच्या नांवान सोडिल्लो बाण पावस घालतालो. बाणाक वीख लावपाची प्रथा आशिल्ली.
बाण एकठांय दवरपाखातीर लांबट मुकुटाच्या आकाराची चामड्याची वा धातवाची पोती वापरताले. तिका भातो म्हण्टाले. धनुर्धर भातो आपले फाटीर उजव्या भुजार फाटल्यान बांदतालो.
बाण दोरयेचेर चडयलो, तरी तो धरून ओडपाखातीर मात आखाणो आनी बोटांचो (करंगळी सोडून) उपेग करताले. धनुर्वेदांत कांबीचेर बाण धरप वा बाणाक धरप हाचेंविशीं म्हायती दिल्या. धोणवाची दोरी कानामेरेन ओडपाची पद्दत आसा. कमान एके खाशेले मर्यादेंत ओडल्यार बाणाचो तीर आनी वेग जाय तसो जाता. धनुर्वेदांत बाणाचें उत्तम, मध्यम आनी कनिश्ट अशे तीन प्रकार सांगल्यांत. कौटिल्यान बाणाचे वेणू, शर, देडशर, शलाका आनी नाराच अशे पांच प्रकार सांगल्यांत.
धनुर्वेदांत धनुर्विद्येविशींचीं विस्तारान म्हायतीं दिल्या. धोणू-बाण तयार करपाखातीर खंयचे पदार्थ घेवंचे, धोणू-बाणाचे प्रकार, ताचे उपेग हाचेविशींची म्हायती आसा.
धोणू-बाण ह्या शास्त्रांचो सिध्दांत तीन गजालींचे भोंवतणी आसा. धोणवाचे दाणयेक ताणून शक्त निर्माण करप, नेम धरतना तिका तात्पुरती
