अस्तंत बंगालचो डी. घोष हो हे सर्तींतलो उत्कृश्ट धनुर्धर थारलो. - कों. वि. सं. मं.
धन्वंतरि : देवाचो वैज आनी विष्णुचो एक अवतार. हाणेंच उपरांत काशीराजाच्या रुपांत पुनरावतार घेतलो अशें मानतात. रोग बरे करपी शस्त्रक्रियेची प्रक्रिया ज्या आयुर्वेदांत सांगल्या त्या आयुर्वेदाचो मुखेल उपदेशक. काशीच्या पुर्विल्ल्या पुराणकाळांतल्या राजवंशांतलो हो आयुर्वेदाचो आचार्य आशिल्लो धन्वंतरी राजा. हरिवंश, विष्णुपुराण, अग्निपुराण, वायुपुराण, भागवत, महाभारत तशेंच आयुर्वेदाविशींच्या सुश्रुतसंहिता आदी ग्रंथांनी विष्णुच्या अंशापसून निर्माण जाल्लो धन्वंतरी हो देव काशीच्या राजवंशांत वाराणसीक मनीसरुपान अवतरलो अशें म्हळां. तेचपरी ताणेंच आयुर्वेद प्रवृत्त केलो अशेंय म्हळां. हरिवंशांत ही वंशपरंपरा अशी सांगल्या-1)काश 2)दीर्घतपा 3)धन्व 4)धन्वंतरी 5)केतूमान 6) भीमरथ 70 दिवोदास. कांय पुराणांनी दिवोदासाकच धन्वंतरी म्हळां.
वयर उल्लेख केल्ल्या पुराणांत विस्तारान समुद्र मंथनाची कथा आयल्या. ते कथेंचे तात्पर्य अशें : अमरत्व मेळपाखातीर देव आनी दानव हाणीं मेळून क्षीरसागराचें मंथन केलें. तेन्ना तातूंत चवदा रत्नां मेळ्ळी. तातूंतलोच एक धन्वंतरी देव.
एका हातांत अमृताचो बुडकुलो घेवन हो देव प्रकट जालो. उदकांतल्यान जल्मलो देखून ताका 'अब्ज' म्हण्टात. विष्णुन वर दिलो, 'तूं मनीसजल्म काशीराजाच्या घराण्यांत घेतकच जल्मतनाच तुकां सगळ्यो सिध्दी प्राप्त जातल्यो, यज्ञांत तुकां येजमान देव समजून आहुती दितलें आनी तूं अष्टांग आयुर्वेदाचो प्रवर्तक जातलो'.
हाचे सुमाराभायले प्रतिभेन वेगवेगळ्या वखदांचें सार अमृताच्या रुपांत देवाक मेळ्ळें आनी ते अमर जाले. देखुनूच ताका देवांचो वैज म्हण्टात. धन्वंतरीन चिकित्सेचें गिन्यान भास्कराकडल्यान मेळयलें आनी भास्कराचें आयुर्वेद संहितेच्या आदारान चिकित्सातत्त्वविज्ञानतेत्र नांवाचो ग्रंथ रचलो, अशी पारंपारीक म्हायती आसा.
भागवत पुराणांत विष्णुच्या चोवीस अवतारांमदीं धन्वंतरीचो आस्पाव केला. विष्णूच्या अवताराची प्रतिष्ठा मेळिल्ल्यान वैष्णव मुर्तीसंभारांत धन्वंतरीचो आस्पाव जाला. शिल्पग्रंथींत ताचे मुर्तीची लक्षणां दिल्यात.
धनवंतरीच्या आयुर्वेदाचे आठ वांटे आसात ते अशे - 1) काय (शरिरविज्ञान) 2) बाल (भुरग्यांचें वैजकी) 3) ग्रह (भूत पिशाच्च आदींपसून जाल्ल्या पिडांचें वैजकी) 4) ऊर्ध्वांग (शिरोभागांत आनी थंयच्या इंद्रियांनी जावपी विकारांचें वैजकी) 5) शल्य (शस्त्राघातांची चिकित्सा) 6) द्वंष्ट्रा (वीख तिचित्सा) 7) जरा (भलायकी वाडोवपी रसायन) 8) वृष (वाजीकरण) धन्वंतरीच्या नांवार आनीक धा-बारा ग्रंथ मेळटात.
धन्वंतरी हाका हिंदू वैजक शास्त्राचो प्रवर्तक मानतात आशिल्ल्यान 1971 त ताचे जयंती निमतान धन्वंतरी फाऊंडेशनाची स्थापना जाली. अॅलोपथी, आयुर्वेद, होमियोपथी, युनानी, सैमीक उपचार आनी हेर वैजकी पंथाच्या जाणकारांमदीं सुमेळ सादप हो त्या फाऊंडेशनाचो मुखेल उद्देश आसा. ह्या फाऊंडेशनाचे वतीन 1971 वर्सा वैजका वेवसायांत विशेश अशी सेवा वा संशोधन करून वैजकी शास्त्रांत नवी भर घालपी वैजका तज्ञांक वैजकी पुरस्कार दिवपाचें आरायलें. वैजकी विशयाचेर भासाभास, परिसंवाद, परिशदो तशेंच वैजकी वेवसायिकांक आदार दिवपाचो उद्देश धन्वंतरी फाऊंडेशनान दवरलां. - कों. वि. सं. मं.
धबधबो : उंचायेवयल्यान सकयल कोसळपी उदकाचो लोट. सादारणपणान धबधबे चड करून न्हंयेच्या लोटाच्या पयल्या टप्प्यांत दिश्टी पजटात. दोंगुल्ल्यांच्या आनी सड्याच्या वाठारांतूय धबधबे दिश्टी पडटा. अंटार्क्टकाखेरीज हेर सगळ्या खंडानी धबधबे आसात. न्हंयेच्या लोटातलें कठीण आनी मोव खडपांचें अस्तित्व, सड्यांच्यो सिमो, प्रस्तरभंग, दर्यादेगेवयले कडे आनी हिमक्षपित वाठांरातलीं हुमकळपी देंगणां हीं सगळीं धबधब्यांची निर्मिती जावपाक कारण थरतात.
न्हंयेच्या लोटाच्या मार्गांत आशिल्ली वेगवेगळें तरेची भूस्तररचणूक धबधबे तयार जावपाक कारण थरता. ह्या लोटाच्या मार्गांत कठीण खडपाचे थर उबें, आडवें वा तिरपे आसूंक शकता. न्हंयेच्या मार्गांतली घट्टखडपां न्हंयेच्या लोटाच्या मार्गाचे दिशेन लकिल्लीं आसत जाल्यार थंय धबधबो तयार जाता. न्हंयेच्या पात्रातलीं खडपां आडवीं आनी क्षितीजसमातंर आसत जाल्यार आनी तांचें उपरांतची खडपां मोव आसत जाल्यार न्हंयेच्या पात्रांतूच एक कटो तयार जाता. ह्या कट्यावयल्यान न्हंयचें उदक एकसारकें सकयल पडत राविल्ल्यान धबधबो तयार जाता. अशे तरेच्या धबधब्यांत न्हंयेचें उदक उंचायेवयल्यान सकयल पडटा आशिल्ल्यान धबधब्याच्या तळाकडेन उदक आपटत रावोन एक तळें तयार जाता. 253 मी. उंचायेच्या गिरसप्पा धबधब्याच्या तळाकडेन सुमार 40 मी. खोलायेचें तळें तयार जाला.
कठीण खडपां आडवीं आशिल्ल्यान वा भूंयपृश्ठाक समांतर आशिल्ल्यान जे धबधबे तयार जाता, ते खूबदां न्हंयेच्या उगमावटेन फाटल्यान
