धर्मीक काणयो हें चित्रकला, मुर्तीकला, साहित्य, नृत्य, फिल्म आनी हेर विशयांचे साधन थरलां. - कों. वि. सं. मं.
धर्मझुजां : धर्मसंरक्षण,धर्मविस्तार आनी धर्मीक स्थळांची राखण हे संबंदीत जाल्ल्या झुजांक धर्मझुजां ही विस्कळीत अशी संज्ञा लायतात. धर्मझुजाचे मूळ कल्पनेंत धर्ममुक्ती अभिप्रेत आसली तरी काळांतरान धर्माच्या खंयच्याय एका आंगा संबंदी जाल्ल्या झुजाचो आस्पाव धर्मझुजांत करप जाता.
धर्मझुजाची मूळ कल्पना, मध्ययुगीन युरोपांतल्या मुस्लीम सत्तेच्या ता ताब्यांतल्यान क्रिस्तांव लोकांची पवित्र भूंय (जेरूसलॅम, बॅथलॅहॅम) आपल्या ताब्यांत घेवपाच्या उद्देशान वेळावेळार जाल्ल्या 'क्रुसेड' ह्या मुक्तीसंग्रामांत मेळटा. पूण फुडें पाखंडी,धर्मद्रोही वा पोपाचे वैयक्तिक विरोधक ह्या सारकिल्ल्या स्वकियांच्या आड, धर्माच्या नांवाखाला जाल्ले मोहिमेक 'क्रुसेड' ही संज्ञा लावप जाली. ताचेय फुडें वचून खंयच्याय पवित्र दिसपी कार्याखातीर चलयल्ले मोहिमेखातीर धर्मझूज ह्या शब्दाचों वापर जावपाक लागलो. मुसलमान राजकर्त्या कडसून युरोपाचो वाठार परतून जिखून घेवपाच्य यत्नांत पोपान धर्मझुजाचो दर्जो दिलो. धर्मप्रसाराखातीर जाल्ल्या मोहिमांचोय कांय धर्मियांनी धर्मझुजांत आस्पाव केला.मुसलमान धर्माची जिहाद ही कल्पना धर्मप्रसारणेचे मोहिमेक लागीं आसा.
महाभारतांत धर्मझुजाची कल्पना ही वयले कल्पनेपसून वेगळी आसा. महाभारतांतलें धर्मझूज हाचो अर्थ झुजाचो नेम पाळून आनी नितीक धरून केल्लें झूज असो जाता.
इकराव्या शेंकड्याच्या शेवटाक ते तेराव्या शेंकड्याच्या शेवटाक धर्माच्या संरक्षणाखातीर आपल्या दुस्मानांचो नाश करप ही धर्मझुजाची कल्पना युरोपी लोकांमदी घोळटाली अशें इतिहासावयल्यान कळटा.कळटा. दुस्मानांआड लस्करी मोहिमो हातांत घेवपा फाटल्यान साबार कारणां आसली तरी, तीर्थयात्रा आनी 'पवित्र झूज' हांच्यांतल्यान तांकां चड प्रेरणा मेळ्ळी. त्या काळांत प्रसिध्द आशिल्ल्या साबार क्रिस्तांव आख्यायिकांनी जेरूसलॅम शाराची क्रिस्तांव लोकांची 'पवित्र भूंय' वा ताचें 'मुखेल केंद्र' म्हणून उल्लेख जातालो. जनतेच्या मनांत आपले पवित्र भुयेंविशीं उमळशीक वाडून उपरांत हजारांनी युरोपी लोक हें पवित्र भुंयेचें आनी थंयच्या पवित्र अवशेशांचें दर्शन घेवपाक वचपाक लागले. सुर्वेक तांकां साबार आडमेळीं येतालीं वा कांय लोकांकडच्यान विरोधूय जातालो. साबार खेपे तांचेमदीं आनी हेरांमदीं झगडीय जाल्लीं. हाका लागून उपरांत, म्हळ्यार बाराव्या शेंकड्यासावन हे तीर्थयात्री शस्त्रां घवन झुजाचे तयारेनूच वचपाक लागले. क्रिस्त आनी क्रिस्तांव लोकांचेर केल्ल्या अन्यायांचो सूड घेवपाखातीर म्हणून सुर्वेक स्पेन आनी सिसिलींत मुसलमानां आड झुजां उबारिल्ली. पोपान आपल्या तशेंच इगर्जेच्या दुस्मानांआड जाल्ल्या झुजांक धर्मझुजाचो दर्जो दिल्लो. हेखातीर ताणीं धर्मझुजाऱ्यांक कांय खाशेल्यो सवलती दिल्ल्यो. इ.स. 878 त पोप जॉन आठवो हाणें आपल्या विरोधकांआड झुजतल्यांक क्रिस्तांव धर्मांत मानाची सुवात दिल्ली. धर्माची राखण करपी आनी धर्मद्रोह्यांआड झुजतल्यांक पुण्य मेळटा आनी तांकां स्वर्गाचीं दारां सदांच उकतीं आसतात हे सांगणेंतल्यान ग्रॅगरी 7वो (1073-1085) हाणें धर्मझुजांक जालना दिल्ली.
मध्ययुगांतले राजकीय वेवस्थेक लागुनूय धर्मझुजांक फाटबळ मेळ्ळें. ह्या तेंपार युरोपांत सरंजामी वेवस्था (Feudalism) आशिल्ल्यान तांचेमदीं यादवी झुजां जातालीं. हे झुजारी प्रवृतीचो उपरांत धर्मझुजांत बदल जालो. सरंजामी वेवस्थेत फकत व्हड चल्याक मानाची सुवात आसता, हाकालागून हेर साबार तरनाटें आपलें कर्तृत्व दाखोवपाखातीर धर्मझुजारी जालें. म्हत्वाची गजाल म्हळयार 1071 त बायझंटायन सैन्याची मांजिकर्त (आशिया मायनर) नगरांत मुसलमानांच्या हातांतल्यान हार जाल्ली. धर्मझुजाच्या आदारान आपली सत्ता सिरिया आनी आशिया मायनरांत परतून स्थापन करपाक मेळटली, ह्या हेतान बांयझंटायन सम्राटांनी धर्मझुजाऱ्यांक तेंको दिल्लो. धर्मझुजाऱ्यांक जालना मेळपाक अशीं आनी साबार कारणां आसलीं. पूण मुखेलपणान पॅलेस्टायन (पवित्र भूंय) मुसलमानांकडल्यान हातासून थंय क्रिस्तांव लोकांची सत्ता स्थापन करपाखातीर ही चळवळ उबारिल्ली.
इकराव्या शेंकड्याच्या शेवटाक सावन दर वर्सा हजारांनी सशस्त्र यात्रेकार जेरूसलेमांत वचपाक लागले. हे यात्रेकार कांय तेंप थंय रावून थंयच्या क्रिस्तांव लोकांक आदार दिताले. साबार खेपे वेगवेगळ्या यात्रेकरांचे पंगड एकठांय जावन ताणीं मुलमानांआड वेगवेगळ्यो मोहिम्यो उबारिल्ल्यो पूण इतिहासकाराच्या मतान हातूंतल्यो फकत आठ मोहिमो म्हत्वाच्यो आशिल्ल्यो.
पयलें धर्मझूज : इ. स. 1971 त बायंझटायन साम्राज्याचो सम्राट रोमेनस हाचेर तुर्की सुलतान आल्प आर्सलान हाणें मालाझगिर्ट, आशिया मायनरांत पुरायपणान हार घाल्ली. हाका लागून उपरांत सम्राट आलेक्सिअस हाणें आपल्या साम्राज्याची राखण करपाखातीर पोप अर्बन दुसरो हाचेकडेन आदार मागलो. हाका लागून अर्बन दुसरो हाणें क्लेरमाँचे धर्मपरिशदेंत हो प्रस्न मांडलो. धर्मझूज जाल्यार पॅलेस्टायनाची मुक्तताय जातलीं तशेंच ग्रीसी धर्मपीठ आपल्या शेकातळा येतलें, ह्या हेतान ताणीं धर्मपरिशदेंत जमिल्ल्या लोकांक, धर्मझुजांत व्हड संख्येन वांटो घेवपाक उलो मारलो. बिशप आदेमाराच्या फुडारपणाखाला 15 ऑगस्ट 1096 दिसा धर्मझूज उबारपाचें थरलें. पिटर ह्या साधून ह्या झर्मझुजाचो प्रचार केल्लो. हजारांनी लोक एका हातान तरसाद आनी दुसऱ्या हातान खुरीस घेवन यात्रेखातीर एकठांय जाले. हातूंत मुखेलपणान फ्रँच, नॉरमन आनी फ्लॅमीश सरदारांचो आस्पाव आशिल्लो. ह्या सरदारांवांगडा साबार गरीब यात्रेकारूय काँस्टाण्टिनोपोलाक वचपाक भायर सरलें. काँस्टाण्टिनोपोलाची वाट चलतना कांय सरदारांनी साबार ज्यू लोकांची कत्तल केली. साबार सरदार आनी तीर्थयात्री हांकां हंगेरींत मरण आयलें. जाल्यार उरिल्ले अॅनायेलीयांत सोपलें. पूण बिशप आदेमार, ड्यूक गॉडफ्री, बॉल्डविन दुसरो, रेमांड चवथो, रॉबर्ट दुसरो हांच्या फुडारपणाखाला 1097 त मुखेल सैन्य काँस्टाण्टीनोपलाक पावलें. उपरांत त्राशिल्ले वेवस्थेंत तुर्की शिमेलागीं पावले. ह्या वेळार मुसलमान राजकर्त्यांभितर एकवट नाशिल्लो. हाकालागून सुर्वेक धर्मझुजाऱ्यांनी आशिया मायनरांतल्या नायसीया शाराचेर जैत मेळयलें आनी डॉरलीयम वाठारांत तुर्की सैन्याचेर हार घाली (जून-जुलै 1097), ह्या झुजांत तांकां खूब त्रास आनी नुकसानय जालें. जुलय 1099 त धर्मझुजाऱ्यांनी जेरूसलॅम शाराचेर घुरी घालून ताचेर जैत मेळयलें. पूण हाचे पयलीं कांय सरदारांनी वेगवेगळ्या शारांचेर घुरी घालून तीं आपल्या शेकातळा दवरून आपलो सुवार्थ सादून घेतलो.
