धर्म : देव वा देवतांचेर विस्वास (भावार्थ), मोक्ष सिध्दांत आचरण आनी नेम, पवित्र काणयांचो वापर आनी धर्मीक संस्कारांचे विधी हे धर्मांचे कांय खाशेले गूण आसात. देवच्या अस्तित्वाविशीं तीन तत्वगिन्यानीक नियाळ आसात. नास्तिक वा निरीश्र्वरवादी लोकांच्या मतान ह्या संवसारांत देव ना. ईश्र्वरवादी लोक, देव वा देवतांचें अस्तित्व मान्य करतात.अज्ञेयवादी (Agnostics) लोकांच्या मतान देव आसा,पूण ताचें अस्तित्व मान्य करप वा अमान्य करप मनशाचे शक्ती भायर आसा. पूण चडशे धर्म ईश्र्वरवादी आसात. तांच्या मतान मनशाच्या हालचालींचेर आनी सैमीक घडामोडींचेर देवतांचो वा देवांचो प्रभाव आसा. कुंफू हो देवाचेर विस्वास ना दवरपी एक म्हत्वाचो नास्तिक धर्म. कांय लोकांचो सर्वश्रेश्ठ अशा एकाच देवाचेर जाल्यार हेरांचो साबार देवतांचेर विश्र्वास आसता.जायते लोक सैमीक देवतांची पूजा करतात.
चडशे धर्म मोक्ष वा मुक्ती कशे रितीन प्राप्त करप आनी मर्णाउपरांतची जीण कशी सुखी करप हाची शिकवण दितात. पूण वेगवेगळ्या धर्मांनी मोक्षाची वेगवेगळी व्याख्या करुन, तो मेळोवपाच्योय विंगडविंगड पद्दती सांगल्यात. जण एका धर्माची आचरणाची पद्दत चाली-रीती वा विधी वेगवेगळे आसले तरी, तांची नितीक शिकवण आनी तत्वां तितलींच म्हत्वाचीं आसात. जण एका धर्मान आपलें व्हडपण सांगपाखातीर देवदेवतांच्या काव्यांचो (Myth) आदार घेतला. ही परंपरा हजारांनी वर्सा चलत आयल्या.
धर्माची उत्पत्ती : सगळ्यांत पयलीं म्हळ्यार इ. स. प. 60,000 च्या सुमाराक जावपी धर्मीक विधी वा कर्मकांड हांच्या पुराव्यांची नोंद जाल्ली आसा. तरीपूण मानवशास्त्रज्ञ आनी इतिहासकारांच्या मतान मनशाच्या अस्तित्वासावन धर्मांचे कसलें तरी रूप आशिल्लें.
तज्ञांच्या मताप्रमाण इतिहासपुर्विल्ल्या काळांत, सैमीक घडणुकांच्या भंयान आनी अजापांक लागून धर्माची निर्मिती जाली. हुंवार, वादळ आनी भूंयकांपा सारकिल्ल्या भिरांकूळ सैमीक घडणुकांनी मनशाच्या मनांत भंय निर्माम केलो. जल्म आनी मरण ह्या सारकिल्ली अजापांय तांचेमुखार आशिल्लीं. भंय पयस करपाखातीर आनीं वेगवेगळीं अजापांय स्पश्ट करपा खातीर इतिहासपुर्विल्ल्या मनशान, तांचेपरस व्हड आनी पुराय सैमाचेर ताबो दवरपी व्हड अशी दिव्य शक्ती निर्माण केला. तांची धर्मीक विधी आनी कर्मकांड हे मुखेवलपणान तांच्या पंगडाची बरकत (Prosperity) आनी भरपूर अन्न मेळेवप ह्या मूळतत्वांचेर केंद्रींत जाल्ले.
इतिहास पुर्विल्ल्या काळांत धर्म कसो निर्माण जालो हाचेर वेगवेगळ्या तज्ञांनी वेगवेगळें सिध्दांत मांडल्यात. टॅलर हो 1800 सुमाराचो ब्रिटीश मानवशास्त्रज्ञ. ताच्या सिध्दांताप्रमाण, सुर्वेक लोकांच्या मतान जीव वा आत्मो (spirit) हो सैमातलें दर एके वस्तूंत आस्पावला आनी तोच तांचेर देखरेख दवरता (Animism). ह्या सिध्दांताप्रमाण सैमातलें जण एके वस्तूंत वा शक्तींत (झाडां-पेडां, वारो, ज्वालामुखी, सूर्य), जीव (Spirit) आसा. गडगड, जोगूल, वादळ, हुंवार, दीस आनी रात ह्या सारकिल्ल्यो सगळ्यो सैमीक घडणुको ह्यो जिवांच्योच हालचाली (Actions of Spirit) आसात. हातूंतल्यो कांय घडणुको खूब परिणामकारक वा भिरांकूळ आसतात हाकालागून लोक ह्या जिवांची पुजा करपाक लागले. टॅलर हाच्या मतान सैमीक भक्तीवरवींच सैमाची निर्मीती जाली.
म्यूलर, ह्या जर्मन तज्ञांचे विचार टॅलर हांच्या सिध्दांताकडेन जुळटात पूण म्यूलर हाणें सैमीक घडणुकांची मनशाच्या सभावाकडेन तुळा केल्या. मनशाच्या सभावाप्रमाण सैमीक वस्तूंभितरूय बरे आनी वायट हे दोनूय गूण आसतात. हाकालागून सैमाक सदांच खुशाल दवरपाखातीर, ताचो कोप जावंचो न्हय म्हणून लोक तांची पुजा करपाक लागले . हातूमतल्यानूच धर्म निर्माण जालो अशे म्यूलराचे मत.
श्मिड्ट हाच्या मताप्रमाण इतिहास पुर्विल्ल्या काळांत लोक दिव्य शक्तींनीं विश्वास दवरताले तांच्या मतान ही दिव्य शक्ती मनशाच्या तशेंच सैमीक हालचालींचेर देखरेख दवरता. ह्याच विचारातल्यान देवतांची कल्पना वृनिर्माण जाली अशें श्मिड्ट हाणें मत मांडला.
आयज संवसारांत साबार धर्मांचे लोक दिश्टी पडटात. पूण जुदाई, हिंदू, बौध्द, ताओ, कुंफू, शिंतो, क्रिस्तांव आनी इस्लाम हे म्हत्वाचे (मुखेल) धर्म आसात. चडकरून ते इ.स.प. 600 ते इ. स. 600 ह्या काळांभितर अस्तित्वांत आयलें. ज्यू सोकांच्या मतान 4,000 पयलीं अब्राहम हाणें जुदाई धर्माची स्थापणूक इस्त्रायलांत केली. एकाचटदेवाचेर विश्वास दवरपी जुदाई हो सगळ्यांत आदलो धर्म.
हिंदू हो धर्म इ. स. प. 1500 च्या सुमाराक अस्तित्वांत आयलो. आर्य लोकांचो सूर्य उत्तर भारतांत शेक वाडलो. उपरांत तें जशे दक्षिणेक वचपाक लागले तसो तांचो थळाव्या भारतीय लोकांकडेन (द्रविड लोकांकडेन) संबंद वाडत गेलो. आर्य आनी द्रविड संस्कृतायो मेळून हिंदू धर्म निर्माण जाला असो समज आसा. बौध्द धर्माची भारतांत इ.स.प 500 च्या सुमाराक वाड जाली उपरांत तो हेर उदेंत आशिया देशांनी पातळलो. हो धर्म मुखेलपणान गौतम बुध्द हाचे शिकवणेचेर (तत्त्वाचेर) आदारिल्लो आसा. कुंफू हो चीन देशांत निर्माण जाल्लो धर्म. तो तत्वगिन्यांनी कन्फ्यूशियस होचे शिकवणेचेर आदारिल्लो आसा.
टाओ होय एक चीन देशांत निर्माण जाल्लो धर्म. ताची मूळ तत्वां चीनच्या आदल्या इतिहासिक घडणुकांचेर आदारिल्ली आसात. शिंतो हो जपान देशाचो थळावो धर्म. शिंतो आख्यायिकांप्रमाण जपान देशांची जशीच जपानी लोकांची गचणूक देवतांनीच केल्या. एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या शेंवटाक लेगीत जपानी लोक आपल्या राजाक देवाचो प्रतिनिधी मानताले आनी ताची पुजाय करताले.
क्रिस्तांव हो धर्म जेझूचे शिकवणेचेर आनी ताचे जीणेचेर आदारिल्लो आसा. क्रिस्तांव लोकांच्या मतान जेझू हो देवाचो पूत आसून देवानूच ताका संवसाराची राखण करपाखातीर धाडला. इस्लाम धर्माची स्थापणूक महमद पैगंहर हाणें इ. स. 600 च्या सुमाराक अरेबियेंत केली. मुहमदापयलीं थंयचे लोक अल्लाह तशेंच हेर देव-देवतांचीय पुजा करतालें. पूण इस्लाम धर्मांउपरांत ते एकूच देवाक मानपाक लागले.
धर्म ही इतिहासांतली एक म्हत्वाची शक्ति. इतिहास पुर्विल्ल्या काळांसावन धर्मीक शिकवणेक लागून लोकांचे जीणेंत वा समाजजिणेक एक खाशेले रूप मेळ्ळां; एक पद्दत लाबल्या. जुदाई, इस्लाम आनी चडकरून क्रिस्तांव ह्या धर्मांचो अस्तंती संस्कृतीचेर प्रभाव पडला. अरबी संस्कृतीचेर प्रभाव पडलां. अरबी संस्कृती ही मुखेलपणान इस्लामी संस्कृती. बौध्द, हिंदू, कुंफू, शिंतो आनी टाओ ह्या धर्मांसावन आशियी संस्कृताय निर्माण जाल्या. कांय धर्माचेर हेर धर्माचो प्रभाव पडिल्लो स्पश्ट जाणवता.
धर्म हे कलेक प्रेरणा दिवपी एक मुखेल सूत्र. संवसारातल्यो कांय सोबीत इमारती, देवघरां (देवूळ, मशीद, चर्च, गुरूद्वारा) म्हणून प्रसिध्द आसात. तशेंच संवसारातलें चडशें संगीतूय धर्मीक पद्दतीचें आसा.
