ताच्या मताक लागून उपरांत आर्यभट्टाचेर खूब टिका जाली. पूण धर्तरी सूर्या भोंवतणीं घुंवता अशें ताचें मत नासलें. बाराव्या शेंकड्यांत भास्कराचार्य हाणें धर्तरेचे कुडींत आकर्शणशक्ती (गुरूत्वाकर्शण) आसा, हाका लागून अवकाशांतली खंयचीय जड वस्तू धर्तचेर पडटा अशे सांगलें. भारतीय ज्योतिशशास्त्रांत वेगवेगळ्या सिध्दांतांनी धर्तरेविशीं विंगड विंगड भुगोलिक म्हायती मेळटा. - कों. वि. सं. मं. पूरक नोंदी : पर्वत, देगणां आनी न्हंय.
धर्म : देव ह्या अलौकीक स्वयंभू तशें सर्वशक्तिमान आनी पवित्र, विस्वासपात्र अशे विभूतिक मध्यवर्ती दवरून, हे विभूताकडेन अनुकूल असो आनवी लागींलागीं सैमीक असो संबंद स्थापित करपी वैयक्तीक वा समाजीक प्रवृत्ती. ह्या संबंदान गरजेची अशी आचारसंहिता, निती आनी कर्मकांड ही मूळ प्रवृत्तीची गरजेची अशा आंगां. मूळ प्रवृत्ती आनी हीं गरडेचीं आंगां मेळून धर्म हीं संपल्पना तयार जाता.
भारतीय इतिहासांत धर्म ह्या शब्दाचो मुखेलपणान कर्तव्य ह्या अर्थानूच मुखेलपणान उपेग जाला. पूण त्या शब्दाच्या अर्थांत काळाकाळांनी बदल जायत रावला. वैदिक भाशेच्या साप सुरवेच्या काळांत धर्म ह्या शब्दाचो अमुकूच अर्थ कितें आशिल्लो हे सांगप खूब कठीण. कांय भाशा जाणकारांच्या मतान हो शब्द धृ, म्हळ्यार धारण करप, आदार दिवप, पोशण करप ह्या धातूसावन तयार जाल्लो आसा. ऋग्वेदांतल्या कांय वाक्यांनी तो शब्द धारण करपी वा आदार दिवपी ह्या अर्थान येवजिला अशें कळटा. कांयकडेन तो शब्द पुल्लिंगी जाल्यार हेरकडेन धर्म हो शब्द धर्मासंबंदी नेम घालून दिवपी वा धार्मीक विधी ह्या अर्थान वापरलां. कांय वाक्यांनी त्या शब्दाचो अर्थ 'आचरणाची निश्चीत तत्वां वा नेम' असो आसा.
अथर्ववेदांत धर्म हो शब्द धर्मीक विधी करून मेळिल्लें पुण्य ह्या अर्थान येवजिला. ऐतरेय ब्राम्हणांत हो शब्द 'धर्मासंबंदीच्या कर्तव्याची पुराय म्हयती सांगपी' ह्या नात्यान वापरलां. छांदोग्य उपनिषद हातूंत 'चारूय आश्रमांचीं खाशेली कर्तव्यां' असो ह्या शब्दाचो अर्थ सांगला तशेंच धर्माचें तीन फांटें आसात अशेंय तातूंत मुखार म्हळां. यज्ञ, अध्ययन आनी दान हांचो पयल्या फांट्यांत आस्पाव जाता (गृहस्थाश्रमधर्म), दुसऱ्या फांट्यांत तपाचो (वानप्रस्थाश्रमधर्म) तर तिसऱ्या फांट्यांत आपल्या गुरूच्या आश्रमांनी रावपी आनी आमरणन्त गुरूंची सेवा करपी ब्रम्हचारी हांचो आस्पाव जाता. तैत्तिरीय उपनिषदांत विद्यार्थाक केल्ल्या 'सत्यं वद, धर्मं चर' आनी हेर उपदेशांनी धर्म हो शब्द विद्यार्थांक तांची कर्तव्यां आनी तांची अधिकार सांगता.
,धर्म' ह्या शब्दाचो खोलायेन अभ्यास केल्यार, ताच्या अर्थांत ऋग्वेद काळांसावन ते वेदांतामेरेन बदल जायत रावलें पूण निमाणेंकडेन त्या शब्दाक आर्यांच्या समाजाचो एक घटक ह्या नात्यान तशेंच जण एके जातीतलीं आनी अवस्थेतलीं वक्ती, ह्या नात्यान तांचे अधिकार, कर्तव्यां आनी तांच्यो जापसालदारक्यो असो खूब म्हत्वाचो अर्थ प्राप्त जालो. तैत्तिरीय उपनिषद, भगवदगीता आनी हेर धर्मशास्त्रांनीय ह्या शब्दाचो अर्थ तोच सांगलां. सगळ्या धर्मसूत्रांचो उद्देश म्हळ्यार वर्णाचें आनी आश्रमांचे धर्म (duties) सांगप, अशें तंत्रवार्तिकांत म्हळां. मनुस्मृती ह्या ग्रंथाचेर टिका करतना मेघातिथी हाणें वर्णधर्म, आश्रमधर्म, वर्णाश्रमधर्म नैमित्तिकधर्म आनी गुणधर्म, अशा पांच प्रकारच्या धर्मांचो उल्लेख केला.
हिंदू, बौध्द, क्रिस्तांव, इस्लाम आनी हेर उंचेल्या धर्मांच्या (religions) तत्त्वगिन्यानांचो अभ्यास केल्यार सादारणपणान धर्माची व्याख्या अशी करूं येता. 'इश्टप्राप्तर्थ करून दिवपी आनी वायट प्रवृत्ती तशेंच वायट आचरण हांचो नाश करपी अलोकीक शक्तीची साधना वा आराधना म्हळ्यार धर्म' (अलोकीक म्हळ्यार, सैमाचे आनी जिवीताचे नेम थरोवपी शक्ती). साप सोपें भाशेन सांगचें जाल्यार जीण परिपूर्ण आनी कृतार्थ करपी आनी अपरिपूर्ण, दूशीत तशेंच अशांत जीण बदलून उडोवपी, उंचेलीं ध्येयां प्राप्त करून दिवपी पद्दत म्हळ्यार धर्म. सैमाचे आनी जीणेंतलें नेम घालून ताचेर नियंत्रण दवरपी, तशेंच मनशाच्या पुराय भवितव्याकडेन संबंद आशिल्ल्या शक्तींचेर मनशाची श्रध्दा आसता, त्या शक्तीकडेन स्वताचो पवित्र संबंद जोडपाची वैयक्तिक वा भौशीक मनप्रवृत्ती आनी तातूंतल्यान वयर आयिल्ली आचरणाची पद्दत म्हळ्यार धर्म. अशो, साबार तज्ञांनी आपआपले प्रवृत्तीप्रमाण आनी संस्कृतीच्या उच्चनीच थरांप्रमाँ धर्माच्यो वेगवेगळ्यो व्याख्या सांगल्यात.
विल्यम जेम्स हाणें धर्माचे संस्थारूप आनी वैयक्तीक अशें दोन प्रकार सांगल्यात. यज्ञ, पुजा म्हळ्यार कर्मकांड, देवतांविशींचे वेवस्थेचें तंत्र, देवविद्या, सण आनी पुरयत संघटना हांचो संस्थारूप धर्मांत आस्पाव जाता. वैयक्तीक धर्म हो व्यक्तीच्या मनाचो वा काळजाचो धर्म. हातूंत भक्त मनांतल्यानूच देव ना देवतांकडेन संबंद स्थापित करपाचो यत्न करता.
आयज संवसारांतल्या चडश्या धर्मांचो (Religions) अभ्यास केल्यार, लोकांचो आपआपल्या धर्माचेर भावार्थ आसा हे दिसलां. तज्ञांनी हाची साबार कारणां दिल्लीं आसा. चडशें लोक आपल्या वाडवडिलांनी दवरिल्लया थेव्याचें, म्हळ्यार आपली संस्कृती, जमात वा कुटूंब हांचें धरामाकडेन दायज आसा अशें मानतात. तसोच धर्म हो लाकांच्या मनांत राखणेची भावना निर्माण करता. तांच्या मतान एक व्हड अशी दिव्य शक्ती तांच्या सगळ्या हालचालींचेर देखरेख दवरता. अशा भावार्थाचें लोक सदांच देवाकडच्यान राखणेची वा आदाराची अपेक्षा दवरतात. धर्म हो लोकांच्या काळजांत वा मनांत सदांच मोक्षाची भावना जागी दवरता. कांय लोक आपल्या धर्मांक लागुनूच आपले जिणेक अर्थ आसा आनी समाजांत मान आसा अशें मानतात. तशेंच, धर्म, सत्य आनी असत्य हातूंतलो फरक किदें? एका मनशाचें दुसऱ्या मनशाकडेन वा सैमैकडेन संबंद कशें आसचें? जिणेचो खरो अर्थ किदें? ह्या सारकिल्ल्या प्रस्नांक जापो दिता. हाकालागून जण एकलो आपआपल्या धर्मान घालून दिल्ल्या नेमांक वा आचरणांक पाळो दिवपाचो यत्न करता.
आयज संवसारांत हजारांनी धर्म आसात. पूण निर्मीतीचें वळेरेप्रमाण जुदा(Judaism), हिंदू, बौध्द, कुंफू (Confucianism), टोई (Taoism), शिंतो, क्रिस्तांव आनी इस्लाम हे मुखेल धर्म आसात. हिंदू, टोई आनी शिंतो ह्या धर्मांची हजारांनी वर्सांपयलीं पारंपारिक रितीन वाड जाली. पूण हे धर्म चडकरून एका मनशानूच स्थापित केल्यात. एका मनशान स्थापित केल्लया धर्मांभितर साबार गजालीं एक सारक्योच आसता. प्रवर्तकां फाटल्यान तांचे भोंवतणीं पूजा वा विधी करपाची एक खाशेली पद्दत चालींत येतात. हे पद्दतीक पंथ अशें म्हण्टात. पंथ होच धर्माचो मूळ आदार वा तळ आसता. प्रवर्तकाची शिकोवणीच त्या धर्माचो(पंथाचो) गाभो वा सार थारता.
