194) हाणें सुरवेक धर्तरेचें आकारमान काडलें आनी टॉलॅमी (इ.स.90-169)हाणें धर्तरेचो व्यास काडलो. तरी पूण धर्तरेच्या आकाराविशींचो दुबाव लोकांच्या मनांत तसोच रावलो. मुखार 16 व्या शेंकड्याचे सुर्वेक फेर्दिनांद मागाल्ल्यांयश हाणें धर्तरेक प्रदक्षणा काडलेउपरांत धर्तरेचें वांटकुळेपण सिध्द जालें. धर्तरी आपलेभोंवतणी घुंवत आशिल्ल्यान उत्पन्न जावपी केंद्रोत्सारी (Centrifugal) प्रेरणेक लागून विषुववृत्ताकडेन मातसो फुगीर आनी ध्रुवांकडेन थोडो चेपटोसो वाटकुळाकार तिका येता ही कल्पना आयझॅक न्युटन हाणें मांडली. विषुववृत्तीय त्रिज्या ही ध्रुवीय त्रिज्येपरस चड आशिल्ल्यान धर्तरी पुरायपणान वाटकुळी ना हें सिध्द जाता.
धर्तरेवयल्या खंयचेय वस्तूचेर कार्य करपी आनी ते वस्तूक धर्तरेच्यामध्याक खेंचपी प्रेरणा म्हळ्यार धर्तरेची गुरूत्वीय प्रेरणा. धर्तरेच्या पृश्ठभागार सरासरी गुरूत्वीय प्रवेग 979.76 सेंमी.। सॅ. इतलो आसता.गुरूत्वीय प्रेरणेची खराय खोलायेप्रमाण उणी जायत वता आनी धर्तरेच्या मध्याकडेन ती शुन्य आसता. धर्तरी पुरायपणान वाटकुळी नाशिल्ल्यान, भूंयपृष्ठाचेर वेगवेगळे सुवातेर अक्षांशाप्रमाण गुरूत्वीय प्रवेग वेगळोवेगळो आसता. ह्या गुरूत्वाकर्शणाक लागून धर्तरेभोंवतणचे वातावरण तिगून उरलां. खंयचीय वस्तू धर्तरेच्या गूरूत्वाकर्शणांतल्यान भायर पडपाक तिका जो नेट जाय पडता, ताका मुक्तीवेग म्हण्टात.भुंयपृषठावयलो मुक्तीवेग सेकंदाक सुमार 11,2 किमी.इतलो आसा.
भुंपृश्ठाचेर वातावरणाचो दाब दर चौ. सेंमी. क सुमार 1 किग्रॅ. इतलो आसा. ह्या दाबाक वातावरणीय दाब अशें म्हण्टात. भुंयेसावन जितले वयर वता तितलो हो दाब उणो जायत वता. पूण खोलायेप्रमाण हो दाब वाडटा.
अक्षांश आनी रेखांश : धर्तरेचेर आशिल्ले खंयचेय वस्तूची सुवात दाखोवपाखातीर अक्षवृत्त आनी रेखावृत्त हांचो उपेग जाता. अक्षवृत्त ही उदेंत-अस्तंत अशी कल्पिल्ली आसून आनी रेखावृत्त ही दक्षिण-उत्तर अशी कल्पिल्ली आसात. धर्तरेच्या गोल पृश्ठाचेर दानूय ध्रुवांसावन समान अंतराचेर कल्पिल्ल्या उदेंत-अस्तंत वांटकुळा 'विषुववृत्त' अशें म्हण्टात विषूववृत्ताक लागून गोल भूंयपृश्ठाचे दोन समान वांटे जातात. विषुववृत्ताच्या उत्तर भागाक 'उत्तर गोलार्ध' आनी दक्षिण वांट्याक 'दक्षिण गोलार्ध' अशें म्हण्टात. विषुववृत्ताक समांतर कल्पिल्ल्या वाटकुळांक 'अक्षवृत्त' म्हण्टात. एका अक्षवृत्ताचेर सगळी थळां विषुवृत्ताच्या पांवड्याकडेन धर्तरेगोलाच्या मध्यबिंदूकडेन सारकोच कोन करतात. ह्या थळांचे विषुववृत्ताकडेन आशिल्ले कोनीय अंतर म्हळ्यार तांचो अक्षांश विषुवृत्त हें सगळ्यांत व्हड मुळावें अक्षवृत्त. ताचेर आशिल्ल्या सगळ्या थळांचो अक्षांश 0(0) आसता. दोनूय ध्रुवांकडेन अक्षवृत्त ल्हानल्हान जायत वतात. दोनूय ध्रुवांतल्यान दक्षिणोत्तर वचपी अर्धवाटकुळांक रेखावृत्त अशें म्हण्टात. ती अक्षवृत्तांक काटकोन करतात. मुळाव्या रेखावृत्ताचो पांवडो आनी स्थळ रेखावृत्तीचो पांवडो हांचेमदल्या कोनांक 'रेखांश' म्हण्टात.
इतिहासिक म्हायती : पूर्विल्ल्या काळासावन धर्तरेसंबंदान विंगड विंगड कल्पना चालंत आसात. खूब आदल्या काळांत, धर्तरी सपाट आसून तू कसल्या तरी आदाराचेर थीर आसा आनी ह्या आदाराक लागून सूर्य, चंद्रीम आनी हेर गिरें धर्तरेसकयल वचून परत वयर येतात असो समज आशिल्लो. बॅबिलोनियी, प्राचीन ग्रीक आनी हिब्रू लोकांच्या मतान सैमाच्या पृश्ठभागाचेर पातळिल्ल्या उदकांतल्या वयर आयिल्लो जुंवो म्हळ्यार धर्तरी. होमर (क्रिसापयलीं 900-800) ह्याच्या मताप्रमाण धर्तरी ही बहिर्गोल आकाराची तपकडी आसून तिचें भोंवतणी उदक आसलें. सुमार ह्या तेंपार इजिप्ती आनी हेर लाकांच्या मतान धर्तरी एक व्हड तपकडी आसून ती एका व्हड कालवांचेर थीर आसली. सूर्य आनी चंद्रीम हांचेसारकीक धर्तरी वाटकुळींच आसा, हो युक्तीवाद सुर्वेक पायथागॉरस आनी तांच्चा वांगड्यानी मांडलो (इ. स. प. सवो शेंकडो) अॅरिस्टॉटल आनी हिपार्कस हांणी पायथागॉरसच्या मताक तेंको दिल्लो. मागाल्ल्यांयश (1480-1551) हाणें धर्तरेक प्रदक्षिणा घालून धर्तरेचो वाटकुळांकार सिध्द केलो. ह्या तेंपामेरेन धर्तरेच्या आकाराविशीं वेगवेगळीं साबार मतां आशिल्ली. धर्तरेचो आकारमान काडपाचें शास्त्रीय मापन पद्दतीचें वर्णन आनी वापर सुरवेक एराटॉस्थीनीझ हाणें केलो. धर्तरी वाटकुळी, थीर आनी सैमाच्या मध्यभागार आसून हेर खस्थ पदार्थ तिचे भोंवतणी वाटकुळाकार कक्षांनी धुंवत आसता अशें टॉलेमी हाचें मत आशिल्लें. पूण कोपर्निकस (1473 -1543) हाणें सूर्य हो तारो सूर्यकुळाच्या मध्यभागार आसून हेर खस्थ पदार्थ ताचे भोंवतणी घुंवतात अशें मत मांडले. झांपिकार हाणें अक्षांश थरोवपा खातीर पयलेंच खेपे दुर्बीणाचो उपेग केलो. उपरांत धर्तरेक अक्षीय आनी कक्षीय गती आसात हे 1725त सिध्द जालें. धर्तरेचे वस्तुमान काडपाची पद्दत सुरवेक न्यूटन हाणें मांडली. उपरांत 1831त धर्तरेचो उत्तर ध्रुव चुंबकीय जे. सी. रॉस हाणें, जाल्यार दक्षिण ध्रुव चुंबकी इ. एच. शॅकल्टन हाणें 1909त सोदून काडलो.
एराटॉस्थीनीझ ते झां पिकारा मेरेनच्या काळांत धर्तरी वाटकुळी आसा हें सिध्द करपाचे साबार भूंयशास्त्रज्ञांनी आपले वेगळेवेगळे सिध्दांत मांडले. हाकालागून ह्या काळाक भूंयगणितातले 'वांटकुळाकार यूग' अशें म्हण्टातत. मुखार न्यूटन आनी क्रिस्तीआन हायगॅन्झ (1629-95) हाणीं सूचयल्ल्या धर्तरेच्या दिर्घवृत्ताभ आकाराचो काळ येता. निमाणेकडेन भूंयरूप सिध्दांताचें यूग चालू जालें.
भारतीय मत : भारतीय परंपरेप्रमाण धर्तरी ही पंचमहाभूतांतली एक प्रथ् (विस्तार जावप) ह्या धातूवयल्यान पृथ्वी (विस्तार जावपी) हो शब्द आयला. मनू हाच्या मतान हिरण्यरूप तांतयाचीं दोन अर्दां जावन धर्तरी आनी द्यो (मळब वा स्वर्ग) तयार जाला. ह्या मता प्रमाण सुर्वेक धर्तरेचो जल्म जावन उपरांत द्योचीं आंगां म्हळ्यार सूर्य आनी हेर गिऱ्यांची निर्मीती जाली. तैतिरीय ब्राम्हणांत मांडील्ल्या मताप्रमाण प्रजापतीन उच्चारिल्ल्या भू ह्या शब्दावयल्यान भूंय (धर्तरी) उत्पन्न जाली. पौराणिक कल्पनेप्रमाण धर्तरी शेष नांवाच्या नागान आपल्या माथ्यार सांवरल्या.
ऋग्वेदांत रूंद पातळिल्ली भूंय असो धर्तरेचो उल्लेख केला. धर्तरे भोंवतणी दर्या आसा असो उल्लेख ऐतरेय ब्राम्हणांत मेळटा. तशीच, धर्तरी वाटकुळी आसून ती मळबासावन वेगळी आनी अवकाशांत कसलोच आदार नासतना ती उफेता असोय उल्लेख सांपडटा. शतपथ ब्राम्हणांत धर्तरेक सृश्टी आनी अग्निगर्भ अशें म्हळां. तशीच ती वाटकुळी आसा अशेंय तातूंत सांगलां. ऋग्वेदसंहितेच्या काळांत लेगीत धर्तरी वाटकुळी आनी निराधार आसा हाची जाण आशिल्ली. मनशाक उपेगी पडपी सगळ्यो वस्तू धर्तरेसावन मेळटात. हाका लागून शांखायान अरण्यकांत धर्तरेक वसुमती (संपत्तीन भरिल्ली अशी) अशें नांव दिलां. धर्तरी आपले भोंवतणी घुंवता, हाकालागून सूर्य आनी हेर गिरे धर्तरेभोंवतणी घुंवता असो भास जाता हें मत पयल्या आर्यभट्टान इ.स.प. 6 व्या शेंकड्यांत मांडलें. ह्या
