दक्षिण भारतांतल्या शिवमंदिरांच्या दारांत नंदिची चतुर्भरूज मूर्त आसता. गोंयांतल्या श्री मंगेश, श्री नागेश आनी हेर शीव मंदीराच्या दारांत नंदीची मूर्त आसा. विष्णुधर्मोत्तरपुराण, हेमाद्रचो चतुर्वर्गचिंतामणी, अभिलाषितार्थ चिंतामणी सारक्या ग्रंथांनी नंदकेश्वराचें चतुर्भूज, तीन दोळे, तांबशा वर्णाचो, त्रिशूळ आनी गोफीन धारण केल्लो अशें वर्णन मेळटा. शिवाच्या देवळांत पिंडीमुखार नंदी आसता. शंकर आनी ताचे गण हांचे कडेन बैलाचो समबंद खूब पुर्विल्ल्या काळा सावन जोडिल्ल्यान नंदी वा नंदकेश्वर म्हणजेच बैल अशेंच समिकरण जालाम आसूंक जाय. दक्ष यज्ञाचो संहार करपा खातीर शंकरन आपले जटेंतल्यान वीरभद्र निर्माण केलो, ताचें वाहन बैल आसलें. वीरशैव समप्रदायांत शिवाचें वाहन नंदिक खूब म्हत्व आसून ते नंदिक बसव(वृषभ) ह्या नांवान वळखतात. वीरशैव लोक बसवेश्वराक नंदिचो अवतार मानतात. दक्षिणेंत कांय कडेन नंदीचीं स्वतंत्र देवळां आसात. बेंगळूरच्या नंदी देवळांत नंदीची सुमार सात हात ऊंच मूर्त आसा. म्हैसुराक चामुंडी दोंगुल्लेचेर नंदीची खूब व्हड मुर्त आसा. अशीच एक मूर्त शिरसी लागीं, बनवासी हांगा, मधुकेश्वराच्या देवळांत आसा. -कों. वि. सं. मं.
नंदी तिम्मन्नाः (सोळावें शतमान. कारकीर्दः 1506-30) नामनेचो तेलुगू कवी. कृष्णदेवराय हाच्या दरबारांतल्या अष्टदिग्गतांतलो हो एक कवी आसलो. पेद्दना फाटोफाट हाका म्हत्व दितात. ताचे आवयचें नांव तिम्मांबा आनी बापायचें नांव सिंगनामात्य. ‘मुक्कु तिम्मना’ आनी ‘अरणमु तिम्मना’ ह्या दोन अर्थपुर्ण नांवांनीय ताका वळखताले. चमपकपुश्पान भ्रमर स्वताभोंतणी गुंजारव करिना देखून ताणें खर तप केलें. ताचें फळ म्हणून चांफेकळीक सोबीत बायलेच्या नाकाचें रुप प्राप्त जालें आनी तिच्या दोनूय वटांनी दोळ्याच्या रुपान दोन भ्रमर येवन बसले. अशी सुंदर कल्पना तिम्मनान आपल्या एका काव्यांत मांडली. देखून ताका ‘मुक्कु तिम्मना’ हें नांव पडलें. ते भायर कवी म्हणून राजसभेंत आनी रानी चित्रांबा हिच्या कुळारचो ‘अरणमु’ (हुंडो) वामगडा भेट म्हणून आयिल्ल्यान ताका अंतपुरांतय खूब मान आशिल्लो. परिजातापहरण ही ताची एकसुरी आनी म्हत्वाची काव्य रचना. हें एक व्हड प्रबंधकाव्य. संस्कृत हरिवंशांतल्यान कथानक घेवन ताणें ताका काल्पनीक जोड दिल्या. एक फावट रानी चित्रांबा आनी कृष्णदेवराय हांचे मदीं गैरसमजाक लागून वाद जालो. तेन्ना दोगांचोय मेळ घडोवपाक अप्रत्यक्ष हेतान सत्य्भामा आनी श्रीकृष्ण हांच्यांतल्या अशाच प्रसमगाचेर हें श्रृंगाररसान भरिल्लें काव्य रचलें. हातूंत सत्यभामेचो राग आनी श्रीकृष्णाचें दान करून उडयल्ल्यान ताका नारदाचें दास्यत्व आपणावचें पडलें. देखून नारदाचे विणे पसून माळे मेरेन सगळ्या वस्तूंचो भार घेवंचो पडलो, ह्या वर्णनांतलो विनोद आनी कल्पकताय हीं खाशेंलपणां उल्लेख करपा सारकीं आसात. ह्या काव्यांतलो आशय तशेंच अभिव्यक्ती भोवच सुंदर जाल्या. -कों. वि. सं. मं.
नंदीबैलः लोकरंजना कातीर नाच करपी सजयल्लो बैल. ह्या नंदीच्या गल्यांत घांटींची माळ, पांयांनी घागऱ्यो, शिंगांक पितूळच्यो तोपयो आनी रंगबिरंगी कपड्यांचे लांबपी गोंडे, फाटीचेर झुल, कपलाचेर देवांच्यो मूर्ती घालून बैलाक सजयतात. नंदीवाले लोकांच्या दारांत वचून वाद्यांच्या तालार नंदीबैलाचे खेळ करतात.
ह्या खेळांत नंदीवाले नंदिबैला कडल्यान विंगडविंगड कसरती करून घेतात. खेळाचे अखेरेक लोकांचे वतीन नंदीक प्रस्न घालतात. ह्या प्रस्नांच्यो जापो नंदी उबी वा आडवी तकली हालोवन दिता. नंदीवाल्यान ताका अशे तरेन शिकोवन केल्लो आसता ती ताणें बरे गजालीक बरी जाप दिवंची आनी वायट गजालीक न्हयकार दिवंचो. ह्या प्रकाराक ‘भविशअयकथन’ अशें म्हणटात. हो खेळ जातकच बायलो, दुदान-उदकान नंदीबैलाचे पांय धुयतात, ताच्या कपलाचेर पिंजर आनी फुलां घालून पुजा करतात. उपरांत नंदीवाल्याचे झोळयेंत पोरणे कपडे, कड्डण, तांदूळ, पयशे घालतात. तशेंच नंदीबैलाकूय पियेवपाक उदक आनी किदेंय खावपाक दितात. निमाणें, नंदीवाले नंदीबैला कडसून लोकांक आर्शिवाद दितात.
गोंयांत नंदीबैलाक घणसाबैल अशेंय म्हणटात.
आदल्या तेंपार जेन्ना कमरणुकीचीं साधनां चड नाशिल्लीं तेन्ना ‘नंदीबैल’ हो गांवामतल्या भुरग्यां खातीर म्हत्वाची मनोरंजनाची अशी गजाल आशिल्ली. पूण हालींच्या काळांत आर्विल्ल्या यंत्रीक युगाक लागून नंदीबैल आनी नंदीवाले उणे जायत गेल्यात.
ही लोकरंजक संस्था खूब पोरणी आसूं येता. ‘अनुयोगद्वारसुत्र’ ह्या ग्रृथांत हे संस्थेचो ‘पांडुरंग’ ह्या नावान उल्लेख आसा. ह्या पांडुरंग पंथाचे लोक भस्म लायताले. बैल पोसताले आनी प्रतिश्टीत लोकांक बैलां कडसून नमस्कार करून भिक्षा घेताले अशें त्या ग्रंथांत म्हळां. -कों. वि. सं. मं.
नंदेश्वर, ताराचंद हागरुजी: (जल्म 1 जुलय 1935, नागपुर- महाराष्ट्र) सुटकेझुजारी. ताणें आपलें शिक्षण एल.टी.सी मेरेन घेतलें, तेचपरी ताणें लायब्ररी सायन्स डिप्लोमा घेतलो. 15 ऑगस्ट 1955 ह्या दिसा ताणेम गोंयांत सत्याग्रहांत वांटो घेतलो. पुर्तूगेज पोलिसांनी ताका धरून कालखा कुडींत दवरलो आनी सुटका जाय मेरेन खूब मार घालो. 1986 वर्सा महाराष्ट्र सरकारान सन्मानपत्र दिवन ताचो भोवमान केला. -कों. वि. सं. मं.
नः वर्णनमाळेतलें विसावें व्यजंन आनी त वर्गांतलो पामचवो वर्ण. हाच्या विकासांत चार अवस्था दिसतात. पयली अवस्था अशोकाच्या गिरनाच्या लेखांत मेळटा; दुसरी कुशाणवंशी राजाच्या मथुरेंतल्या लेखांत (इ.स. चो पयलो शेंकडो); तिसरी मेवाडाचो गुहिलवंशी राजा अपराजित हाच्या
