पयलीं शिक्षणसंस्थ सुरू करपाक जाय ह्या हेतान ताणीं कार्याक सुरवात केली.
१ जानेवारी १८८० दिसा,पुण्यांत विष्णुशास्त्री चिपळुणकार हाच्या फुडारपणाखाला ताणें'न्यू इंग्लीश स्कूल'ह्या विद्यालयाची स्थापणूक केली.शाळा कॉलेजांनीइ घेवपाच्या शिक्षणावांगडा,भायल्या व्हड समाजाक लेगीत शिक्षण दिवन जागृत करप गरजेचें हे जाणविकायेन,आगरकराक घेवन टिळकान १८८२ वर्सा मराठींतल्यान 'केसरी'आनी इंग्लिशींतल्यान 'मराठा' चो संपादक आशिल्लो.नेमाळ्यांवतीन लोकशिक्षण,राजकीय जागृताय आनी शासकीय अन्यायाचो प्रतिकार हें ताचें इतिहासीक कार्य हांगासावन सुरू जालें.सुरवातेकूच ताणीं,कोल्हापूरच्या छत्रपतींच्या वारसाचेर ब्रिटीश रेसिडॅंट आनी त्या संस्थानाचे कांय अधिकारी मेळून करपी अन्यायाक वाचा फोडपाचें कार्य ह्या दिसाळ्यांतल्यान केलें.हातूंत उजवाडा आयिल्ल्या लेखांनी बदनामी जाली म्हणून दिवाण माधवराव बर्वे हाणें टिळक,आगरकराचेर फिर्याद केली.दोगांयकूय चार म्हयन्यांची ख्यास्त जावन डोंगरीचे बंदखणींत दवरले.२६ ऑक्टोबर १८८२ दिसा तांचीं सुटका जाली.
१८८२ वर्सा विष्णुशास्त्रीक मरण आयलें.मजगतच्या काळांत टिळक आनी आगरकराचे वैचारीक मतभेद जाले.पयलीं समाजीक सुदारणा करपाचो आगरकराचो आग्रो टिळकाक मान्य नाशिल्लो.ताका आपली सगळी शत्त्क रायकीय जागृतायेचेर आनी ब्रिटीश सत्तेआडच्या उठावाचेर केंद्रीत करपाची आशिल्ली.स्वाभिमान,उमेद,स्वराज्यनिश्ठा होच राश्ट्राचो खरो आत्मो वा जीव आशिल्ल्यान थंय समाजीक सुदारणा आसताच,अशें टिळकाचें मत आशिल्लें.राश्ट्राची समाजीक उदरगत जावंची न्हय अशें टिळकाचें म्हणणें नाशिल्लें,पूण ती राजकीय उदरगतीन आनी स्वाभिमानान जावंक जाय अशें टिळकाक दिसतालें.आगरकराची भुमिका हाचे सामकी उरफाटी आशिल्ली.समाजीक सुदारणेबगर देश स्वातंत्र्याक पात्र जावंचो ना,देखून पयलीं समाजांतल्यो चाली-रिती,अज्ञान,अंधश्रध्दा,पाप-पुण्याच्यो कल्पना ह्या पाशांतल्यान मुक्त जावंक जाय,जातीभेद उरूंक जायना,अशें आगरकराचें मत आशिल्लें.परकी सरकारान लोकमताची पर्वा करिनासतना सुदारणेखातीर योग्य ते कायदे करूंक जाय अशेंय आगरकराचें म्हणणें आशिल्लें जाल्यार आमची सुदारणा आमीच करतले,परकी सत्तेची धवळाधवळ आमच्या समाजीक वा धर्मीक गजालींनी जावंची न्हय.पूण लोकमत अनुकूल आसून,धर्मवचनांविशीं तडजोड जाता जाल्यार असलो कायदो करपाक टिळकाक मान्य आशिल्लें.
१८८४ वर्सा वॅडरबर्न,वर्ड्स्वर्थ,मंडलिक,तेलंग,दांडेकर,य.मो.केळकर,भांडारकर हांच्या आदारान टिळक-आगरकरान डॅक्कन एज्युकेशन सोसायटीची स्थापणूक केली.१८८५ वर्सा हे संस्थेवतीन फर्ग्युसन म्हाविद्यालयाची स्थापणूक केली.टिळक गणित आनी संस्कृत विशय शिकयतालो.फुडें संस्थेच्या धोरणांविशीं टिळकाचे मतभेद जाले आनी ताणें राजिनामो दिलो.उपरांत राजकारण हेंच आपलें कार्यक्षेत्र थरोवन,केसरी आनी मराठा ह्या पत्रांचो संपादक ह्या नात्यान कामाक सुरवात केली.
केसरी आनी मराठा हातूंत तेजिश्ट अशे लेख बरोवन तशेंच प्रसंग अनुरूप अशीं भाशणां दिवन,ताणें प्रभावीपणान लोकजागृतायेचें कार्य केलें.ब्रिटीश सरकाराच्या राज्यकारभारांतले दोश आनी अन्याय हांचेर दिसाळ्यांतल्यान टिका करून ताणें कायद्याची शीम पयलीं सांबाळ्ळी.प्रांतिक परिशदो आनी कॉंग्रेसीच्या कार्यांत वांटो घेवन ताचें स्वरूप जहाल राश्ट्रवादी केलें.जनतेच्या मनांत देशाभिमान आनी स्वातंत्र्यप्रेम चेतावन,स्वातंत्र्याखातीर संघर्श करपाक लेकांक तयार करपाचो यत्न केलो.'स्वराज्य हो म्हजो जल्मसिध्द हक्क आनी हांव तो मेळयतलोंच' हे भुमिकेमेरेन लोकांक व्हरपाच्या कार्याचो टिळकाचो मुखेल हेतू आशिल्लो.
डॅक्कन एज्युकेशन संस्था सोडटकच १८९०-९७ ह्या काळांत टिळकान कितलीशींच विंगड विंगड कार्यां केलीं.देखीक-१)समतिवयाच्या कायद्याक विरोध २)ग्रामण्य प्रकरण ३)रमाबाईचें शारदासदन ४)हिंदु-मुसलमान लोकांभितर उप्रासतले दंगे सोडोवन लोकजागृताय करप भौशीक समाजकार्य आनी हेर.लोकजागृतायेचीं साध्नां म्हणून गणपती आनी शिवजयंती ह्या उत्सवांक भौशीक रूप दिवपाची कल्पना मुखार आयली.राश्ट्रीय जागृताय करप,स्वातंत्र्याकांक्षा वाडोवप,म्हापुरसांचें स्मरण करप आनी धर्म-संस्कृती हांचें ज्ञान सामान्य लोकांक करून दिवप हें ह्या उत्सवांचे मुखेल हेत टिळकान केसरी नेमाळ्यांत उजवाडायले.
१८९४ वर्सा मुंबयच्या विश्र्वविद्यालयाच्या सिनेटाचेर टिळकाची नेमणूक जाली.ह्याच वर्सा ताणें,आय.सी.एस.ची परीक्षा इंग्लंडाभाशेन भारतांतूय घेवपी असो सरकाराक अर्ज केलो.१८९५ वर्सा टिळक मुंबय लेजिस्लेटिव्ह काउन्सिलाचेर वेंचून आयलो.त्याच वर्सा पुण्यांतली नामनेची सभा आपल्या हातांत घेतली आनी हे सभेच्या तीन म्हयनाळ्यांत 'डिसॅंट्रलायझेशन ऑफ फायनान्स'हो लेख विस्तारान बरयलो.१८९६ वर्सा दुकळ आनी प्लेग ह्या दुयेंसांच्यो धामी अशीं दोन संकश्टां पुणें आनी महाराष्ट्रांतल्या कांय जिल्ह्यांचेर आयलीं.दुकळ निवारणाखातीर सरकाराचे कांयच यत्न नाशिल्ले.पूण प्लेगाची धाम निवारण करपाच्या निमतान ब्रिटीश झुजारी घराघरांनी वचून अत्याचार करपाक लागले.त्या वेळार टिळकान एके वटेन दुकळ निवारणाचें कार्य आनी दुसरे वटेन सरकाराचेर खर टिका करपाक सुरवात केली.फॅमिन रिलीफ कोड ह्या कायद्याक धरून सरकाराक ताच्या कर्तव्याची जाणविकाय दिवन,ब्रिटीश सैनिकांक शिटकावणी दिली.लोकांकूय आपल्या न्याय गाराण्यांची दाद मागून घेवपाक आवाहन केलें.दुकळ पिडेस्त लोकांखातीर सवाय धान्याचीं दुकानां,भौशीक दवाखाने सुरू केले.ब्रिटीश शासनाक टिळकाचेर विरोध जाणवपाक लागलो.तो मोडून काडपाच्या हेतान १८९८ वर्सा 'केसरी'तले लेख उचांबळाय निर्माण करपी आशिल्ल्याचें निमित्त करून टिळकाचेर राजद्रोहाचो खटलो भरलो.ब्रिटीश न्यायालयान टिळकाक दोशी थारायलो आनी ख्यास्त फर्मायली.६ सप्टेंबर १८९८ वर्सा टिळकाची सुटका जाली.टिळकान दुकळांत आनी प्लेगाचे धामींत केल्ली लोकसेवा, ताची निर्भय वागणूक,ताची विद्वता,विंगड विंगड चळवळींवटीन लोकसंग्रह करपाचें सामर्थ अशा कितल्याशाच गुणांखातीर लोकांनी आनी कार्यकर्त्यांनी टिळकाक 'लोकमान्य'ही पदवी दिली.तेन्नासावन टिळकाचो उल्लेख सगळेकडेन लोकमान्य टिळक असोच जावपाक लागलो.
१८८९ वर्सासावन,अखिल भारतीय राश्ट्रीय कॉंग्रेस हे संस्थेकडेन टिळकाचो संबंद आयलो.४ जुलय १८९९ ह्या दिसा 'पुनश्र्व हरि:ऊ।'हो केसरींत अग्रलेख बरयलो.टिळकान लॉर्ड कर्झनाचो कारकीर्दीचेर,ताणें
