कांय नखेत्रांक, तांच्या क्रमांक आनी कथात्मक संदर्भ जोडला. अशो पुराणीक कथा भारतीय आनी अस्तंती नखेत्रांच्या नांवां खातीर खबर आसात.
27 नखेत्रां ह्यो दक्षाच्यो धुवो आसून ताणें त्यो चंद्राक दिल्यो म्हणून त्यो चंद्राच्यो बायलो जाल्यो. चंद्र सदांच एक-एकलेगेर रावन तांचो उपभोग घेता अशी क्लपना पुराणांत आसा. रोहिणीच्या फाटल्यान मृग लागला आनी ताचे फाटल्यान व्याध लागला आनी ताणें मारिल्लो त्रिकांड बाण तीन ताऱ्यांच्या स्वरूपांत आसा. अशा कथारूप देखाव्यांत हीं सगलीं नखेत्रां जावं तारे मळबांत दिसतात.
हस्त, चित्रा, स्वाती, विशाखा आनी अनुराधा हीं नखेत्रां मेळून प्रजापतीची आकृती मानिल्ली आसा. हस्त हो ताचो हात, स्वाती हें काळीज, विशाखा ह्यो मांडयो आनी अनुराधा हो उबो रावपाचो जागो अशें वर्णन तैत्तिरीय ब्राह्मणांत आयिल्लें आसा. देवदानवांच्या झुजांत ज्या नखेत्रांचेर जैत मेळ्ळें ते अभिजीत असो उल्लेख वेदांत आसा. अस्तंत्या नखेत्रांच्या नांवांचें भारतांत रुपांतर जाले उपरांत तांच्योय कथा त्या त्या नखेत्राचेर आदारिल्ल्यो आशात. अशोच मूळच्यो ग्रीक पुरांणातल्यो कथा अस्तंत्या नखेत्रांच्या णांवां फाटल्यान आसात. सप्तर्षी हाचें अस्तंती नांव ग्रेट बॅर, अर्सा मेजर जावं प्लाऊ अशें आसा. अर्सा जावं बॅर म्हणजे वांस्वेल. हाचे वयल्यान बृहद्ऋक्ष(ऋक्ष=वांस्वेल) अशें जरी आसा तरी ऋक्ष म्हळ्यार रूशी असोय अर्थ जाता. हाचे फाटल्यान ग्रीसी कथा आसा ती अशी-
ज्युपिटर हो देव. ताचें कॅलिस्टो नांवाच्या सुंदरीचेर प्रेम बसलें. पूण ज्युपिटराचे बायलेक हें सोंसलेंना. तिणें दुस्वासान कॅलिस्टोचें वांस्वेलांत रुपांतर केलें. ती त्या रूपांत भोंवता आसतना तिका तिचो चलो अर्कास मेळ्लो. कॅलिस्टो मोगान ताच्या फुड्यांत गेली. पूण अर्कासान वांस्वेलाच्या रुपांत तिका वळखूंक ना. तो तिका मारतलो हें ज्युपिटरान वळखलें आनी दोगांकय मळबांत भिरकटावन उडयलीं. धरून ओडिल्ल्या कारणान तांच्यो शेंपड्यो लांब जाल्यो. हेच ते मळबांत आशिल्ले बृहद्ऋक्ष आनी लघुऋक्ष. जुनोक हेंय मानवलेंना. तिणें समुद्रदेवतां कडल्यान एक वर मेळयलो. तेन्ना पासून येवरोपी भागांत हीं नखेत्रां केन्नाच मळबासकयल वचनात. इथिओपियेच्या सिफियस राजाचीय अशीच एक कथा फामाद आसा – ऍड्रोमॅडा ही ह्या राजाचीएक सोबीत धुव आशिल्ली. तिची आवय कॅसिओपिया ही खूब गर्विश्ट आशिल्ली. तिणें एक खेपे कारण नासतना मत्स्यकन्यांचो अपमान केलो. ताका लागून नेपच्यून ही जलदेवता रागार जाली.
ऍड्रोमॅडाक बळी दितकच तो राग न्हिवतलो आशिल्लो. ऍड्रोमऍडाक बळी दिवपाचें थरयलें. जलराकेसांनी तिका खांवची म्हणून दर्यादेगेर एका खडपाक सरपळ्यांनी तिका बांदून दवरली. मागीर पर्सियस ह्या हुशार झुजाऱ्यान तिका सोडयली आनी तिचे कडेन तो लग्न जालो. ह्या सगळ्यांक ग्रीकांनी मळबांत सुवात दिली. अशे तरेन सगळें मळब कथा चित्रांनी, वस्तूचित्रांनी सोबीतपणान चित्रीत जाल्लें आसा.
नखेत्रां हे ग्रहपाथा वयले टप्पे अशी एक म्हत्वाची कल्पना आसा. म्हणजे, अमकोच एक गिरो सध्या खंयच्या ताऱ्या कडेन आसा तो खुणेन गिऱ्यांचें स्थान हे कल्पने वयल्यान सांगूं येता. ही कल्पना खूब पुर्विल्ली आसून तिका लागून कालमापनाक खूब आदार जालो. पूण फुडें ही कल्पना उपेग पडना जाली. देखून पयलीचें कल्पनेंत चडसो बदल करिनासतना ग्रहपथाचे सारके 27 भाग केले. हातूंत पयलीचें तारकात्मक नखेत्र तशा तशें बसतलेंच अशें ना. पून गणिताचे सोयी खातीर सारके लांबायेच्या विभागांचीं जीं नखेत्रां मानलीं तीं विभागात्मक नखेत्रां आशिल्लीं. एक विभागात्मक नखेत्र म्हणजे 360/27= 13° 1/3 = 13°20 कला म्हळ्यारूच 800 कलांचें आशिल्लें. ही कोनात्मक रचणुकूय इ.सइपू.सु. 1400 पसून वापरांत आसा. हाचो अर्थ विभागात्मक नखेत्र म्हणजे अंतर मेजपाचें एक माप असो जाता.
ग्रहपथा भायल्या ताऱ्याचो आस्पाव करपा खातीर क्षेत्रात्मक कल्पना आयली. ग्रहपथाच्यो 27 समान विभांगाच्यो ओळी ध्रुव बिंदू मेरेन दोनूय वटांनी वाडयल्यो म्हणजे अंतराळाच्यो 27 पाकळ्यो जातात. हे दर एके पाकळेक एकेक नखेत्र म्हणजे हींच क्षेत्रात्मक नखेत्रां. हे सोयीक लागून मळबांतलो खंयचो तारो खंयच्या नखेत्रांत आसा हें सांगप सोंपें जालें अशा नखेत्रांचो जरी खंयच उल्लेख ना तरी पूण तशें मानतले अशें बाळशास्त्री जांभेकर (1812-46) म्हणटा. ‘मळबांतल्या सप्तर्शींक जती आसा आनी ते परीक्षित राजाच्या वेळार मघा नक्षत्रांत आशिल्ले’ ह्दया पुराणीक ग्रंथांतल्या विधाना वयल्यान मघा नखेत्र हें क्षेत्रात्मकच आसूंक जाय अशें दिसता. तारात्मक नखेत्रां पूण तातूंतले भोंवतणचे भाग ल्हान आसल्यार तीं अर्दभोग, मातशीं व्हड तीं समभोग आनी खूब ब्हड तीं देडभोग अशें मानडाची पद्दत आशिल्ली. हे प्रमाण भरणी, आर्द्राम आक्ष्लेषा, स्वाती, ज्येष्ठा आनी शततारका हीं अर्दभोग; रोहिणी, पुनर्वसू, उत्तराभाद्रपदा, उत्तरफालग्नी, उत्तराषाढा आनी विशाखा हीं दीडभोग आनी उरिल्लीं समभोग अशे उल्लेख आसात. पून आतां अशीं विभागात्मक नखेत्रां चालींत नात.
विभागात्मक नखेत्रांचो राशी वांगडाचो संबंध सवायदोन नखेत्रां म्हणजे एक रास असो जाता. एका नखेत्राचे चार भाग करतात. तांकां पाद जावं चरण अशें म्हणटात. आक्ष्विनी, भरणी आनी कृत्तिकेचो एक पाद म्हणजे मेष रास; कृत्तिकेचे उरिल्ले तीन पाद, रोहिणी आनी मृगाचे पयले दोन पाद , हे प्रमाण नखेत्रांनी राशींनी विभागणी जाता. म्हणजेच एकेच राशींत खंयच्या तरी लागींच्या नखेत्रांचे णव-णव पाद येतात.
धार्मीक जावं यज्ञसंस्थेचे नदरेन दर एका नखेत्राच्यो देवता मानिल्ल्यो आसात. दर एका नखेत्राक एक तारो योगतारो म्हणून मानतात. पूण योगतारो खंयचो हे विशीं मतभेद दिसतात. कोश्टांत हे विशीमची एक पद्दत दिल्या. एच .टी. कोलब्रुक हाणें हे योगतारे थरोवपा खातीर बरेंच काम केल्लें आसा. अथर्ववेदाच्या शांतिकल्प आनी नक्षत्रकल्प ह्या दोन परिशिश्टांनी नखेत्रां विशींची म्हायती आयल्या. शांतिकलप्च्या दुसऱ्या अध्यायांत नखेत्रांचे स गट कल्पिल्यात आनी तांकां ध्रुव, दारूण, चर, मृदू, क्षिप्र आनी उग्र अशीं नांवां दिल्यांत. हाचे वयल्यान खंयचीं नखेत्रां खंयच्या कामाक योग्य आसात तें कळटा. वराहमिहिरान बृहत्संहितेत नखेत्रां आनी तांचीं फलां हांचो विचार केला. तातूंतल्या पंदराव्या अध्यायांत नखेत्रांचे चार-चार गट सांगल्यात.
बृहत्संहितेच्या 98व्या अध्यायाक नखेत्रगूण अशें नांव आसा. अठ्ठावीस नखेत्रां आनी तांच्यो देखीय थंय दिल्यात. तेच प्रमाण नखेत्रांचे सात गट करून तांकां संज्ञा दिल्यात त्यो अश्यो- ध्रुव नखेत्रां – रोहिणी, उत्तरा फाल्गुनी, उत्तराषाढा आनी उत्तराभाद्रपदा ह्या नखेत्रांचेर थीर कामांक सुरवात, अभिशेक आनी बीज, गृह सारकिल्लीं धार्मीक कामां करचीं.
