दुसऱ्याच्या मासाचे कुडके तोडटा. ताच्यो आंतकड्यो भायर काडून घोणी-गिदांक खावपाक घालतात. ताका हतयाच्या पांयां पोंदा चिड्डितात वा उदकाच्या फोंडकुलांत बुडयतात. ताचो कडेलोट करतात. वेगवेगळ्या यातनांक लागून जीव वळवळूंक लागता. मनशाचे कुडींत आसतना आपणें यज्ञ, दान, तप, ध्यान, पुजा आदी पुण्यकर्मां कांय केलिनात; देखून आपणाक ह्यो नरकयातना भोगच्यो पडटात, असो तो पक्ष्चाताप करूंक लागता (भागवत पुराण, 5.26). हाल भोगून जातकच ताचें पातक भरता आनी मागीर ताची नरकांतल्यान मुक्ती जाता. उपरांत तो, कांय पुण्य आसल्यार, ताचें फळ भोगपा खातीर सर्गांत वता वा मृत्युलोकांत पूर्वकर्मां प्रमाण तिर्यग्योनींत वा मनीस योनींत जल्म घेता. मनीस देहांत येवन खंयचीं पातकां केल्यार लोक नरकांत वतात, ताची दुश्ट, असत्यवादी लोकां खातीर तें निर्माण जाल्ल्याचें सांगलां (ऋग्वेद, 4.5.5) ही सुवात म्हळ्यार भुतला सकयल गुपाट काळोख आशिल्लो एक फोंड आसून, पातकी लोक यातना भोगपा खातीर खंय वतात, अशेय उल्लेख ऋग्वेदांत आयल्यात. अथर्ववेदांतय नरकयातनांचें वर्णन आयलां (5.19) परलोक, यमलोक, नरकयातना ह्या कल्पनांचो विकास ब्राह्मणकालांत जालो. जण एकल्याक मरणा उपरांत परत जल्म घेवंचो पडटा आनी त्या वेळार ताचीं पाप-पुण्यां तोलून ते प्रमाण ताका ख्यास्त वा इनाम फावो जाता, अशें शतपथ ब्राह्मणांत म्हळां (11.2.7). पातकी मनशांचेर यमाचो अधिकार कसो चलता, हें कठोपनिषदांत विस्तारान सांगलां. पुण्याचें फळ सर्ग आनी पातकाचें फळ नरक ही कल्पना धर्मसूत्रांतय आयल्या. मार्कंडेय, गरूड आदी पुराणांनी नरकयातनांचीं भयांकृत वर्णनां आयल्यांत. सुर्वेक नरक एकूच आशिल्लो. पूण पातकांचो आंकडो जसो वाडत गेलो, तसो नरकांचो आंकडोय वाडलो आनी तातूंतल्या यातनांचे प्रकारूय वाडले. भोवतेक सगळ्या धर्मांनी नरक धरून परलोक, इहलोक हांची कलप्ना मांडल्या. आधुनीक विज्ञान युगांतल्या भौतीक वादाच्या प्रभावा खाला निर्माण जाल्लो विचार, इहलोक सोडून आनी खंयच्या विश्वाक मानपाक तयार ना. नरक ही कल्पना दुसऱ्या विश्वासंबंदी आशिल्ल्यान आनी विज्ञानवादी दुसरें विश्व ना मानता जाल्ल्यान, नरक ही एक अस्तीत्वांत नाशिल्ली कल्पना अशें तांचें मत आसा.
-कों. वि. सं. मं.
नरकासूर : एक दुशअट राकेस. भूतान वाठाराचे दक्षिणे कडेन प्राग्जोतिश नगरांत नांवाचो दुश्ट राकेस राज्य करतालो. नरक म्हळ्यार पापी जिवांक मरणा उपरांत फावो जाल्ली ल्केश-पिडा करपी ख्यास्तिची सुवात. आपल्या सुवार्थी हेताक लागून सगळ्या जिवांक जितेपणांतच नरकयातने सारकी पिडा दिवपी हो असूर राकेस नांवा प्रमाण खरोच नरकासूर आशिल्लो. ताचो जल्म भुंये सावन जाल्लो देखून ताका भौमासुरूय म्हणटाले. भूदेवी कडल्यान ताका वैष्णवास्त्र नांवाचें एक व्हड अस्त्र मेळिल्लें. ह्या अस्त्राच्या बळार तो कोणालीय चली वा बायल बळान व्हरून तिचो भोग घेतलो. अशीय विश्वकर्म्याची सुंदर चली बळान व्हरून ताणें तिचेर बलात्कार केलो. वैष्णवास्त्राच्या बळार ताणें इंद्राचेर घुरी घालून ताचो ऐरावत (हत्ती) आनी वाऱ्याच्या वेगान धांवपी घोडोय मेळयलो. हेर यज्ञांच्यो आहुती घेवपाचो अधिकार आशिल्ले देवूय ताका खूब भियवंक लागले. तो इतलो कामी आशिल्लो की दर दिसा ताका नव्यो-नव्यो सुंदर चलयो लागताल्यो. देव, गंधर्व आनबी मनीस जातींतल्यो सुंदर चलयो व्हरून ताणें आपल्या जनानखान्यांत दवरिल्ल्यो. ह्या चलयांचो आंकडो 16 हजारां मेरेन पाविल्लो. ह्यो सगळ्यो चलयो नरक यातना भोगताल्यो. निमाणें इंद्रान श्रीकृष्णाची प्रार्थना करून नरकासूराक मारपाक सांगलें.
आश्विन वद्य चतुर्दशी दिसा श्रीकृष्णान नरकासूरा वांगडा झूज करून सुदर्शनान ताचो गळो कापलो. नरकासूराच्या वधा उपरांत 16 हजार बायलो मेकळ्यो जाल्यो खऱ्यो पूण त्यो पतितूच आशिल्ल्यो. श्रीकृष्णान तांकां सगळ्यांक व्हरून पावन केलीं. अशे तरेन नरकासुराच्या पापी कर्मान पतित बायलांचो समाजीक प्रस्न श्रीकृष्णान सोडयलो. ह्या पुराणीक घडणुकेची याद म्हणून, गोंय धरून भारतांतल्या कांय वाठारांनी, नरकासूर वध ही कार्यावळ करतात. दिवाळे आदलेरातीं, नरकासुराचे प्रतिमेची मिरवणुक काडटात. आनी फांतोडेर, श्रीकृष्णाचे प्रतिमे कडसून तिचें दहन घडोवन हाडटात. उपरांत न्हावन धुवन दिवाळेचो फळार खावपाची परंपरा आसा. नरकासुराचे मिरवणुके रातीं, रातभर वेगवेगळ्यो भौशीक मनोरंजनाच्यो कार्यावळी चलतात. हालीं सारा, गोंयांत नरकासुरांच्यो प्रतिमा सजोवपाच्यो सर्ती घडोवन हाडटात. ते खातीर पुरस्कृत अशीं बक्षिसांय दिवप जाता. कांय कडेन ह्या सर्तींनी इतलो आसता की मूळ सांस्कृतीक उद्देश थंय लिपून वता.
-वा. ल. वझे
नरनारायण : विष्णुच्या चोवीस अवतारांतलो एक अवतार. नरसिंह अवताराच्या मानवी भागा पसून नर आनी शींवाच्या तोंडा पसून नारायण जालो अशें कलिका पुराणांत म्हळां. तेच फुडें चाक्षुष मन्वन्तरांत धर्म आनी
