प्रगट जालो. ताणें हिरण्यकश्यपूक आपल्या तीक्ष्ण नाखटांनी फोडून मारलो. हिरण्यकश्यपूचो वध करतकच नरसिंह बेभान जालो, तेन्ना शिवान शरभाचो अवतार घेवन ताचो वध केलो, अशें लिंग पुराणांत सांगलां (1.95). हिरण्यकश्यपूचो वध करून नरसिंह दक्षिणेंत गौतमीचे (गोदावरीचे) उत्तर देगेक आयलो आनी थंय ताणें दंडकाधिपती अंबर्याचो वध केलो, अशी कथा ब्रह्म पुराणांत आयल्या. तैत्तिरीय आरण्यकांत (1001) ह्या नरसिंह अवतार विशीं उल्लेख आसून, तातूंत नृसिंह गायत्री नांवाचो एक मंत्रूय दिला. नृसिंहतापिनी नांवाचें एक उपनिषद आनी नृसिंहपुराण नांवाचें एक उपपुराणय नरसिंहा कडेन संबंदीत आसा.
नरसिंहाचें मुर्तीध्यान कशें करचें, हेम हेमाद्रीन फुडल्या श्लोकांत सांगलां – पीनस्कन्धकटिग्रीवः कृशमध्यः कृशोदरः Ι सिंहाननो नृदेहश्च नीलवासाः प्रभान्वितः ΙΙ आलिढस्थानसंस्थानः सर्वांभरणभूषितः Ι ज्वालामालाकुलमुखो ज्वालाकेसरमण्डलः ΙΙ हिरण्यकशिपोर्वेक्षः पाटी यन्नखरैः खरैः Ι नीलोत्पलाभः कर्तव्यो देवजानुगतस्तथा ΙΙ हिरण्यकशिपुर्दैत्यस्तमज्ञानं विदुर्बुधाः Ι
अर्थ – खांदे, कमरा सकयलो भाग आनी बळिश्ट आशिल्लो, कमर आनी पोट बारीक आशिल्लो, शींवाचें तोंड आनी मनशाचें धड आशिल्लो, निळें वस्त्र न्हेशिल्लो, तेजिश्ट, आलीढ अवस्थेंत बशिल्लो, सगळ्या अलंकारांनी युक्त, जाच्या तोंडा भोंवतणी उज्याच्यो ज्वाला आसात आनी जाची आयाळय ज्वाळांचीच आसा, असो आनी जाणें तीक्ष्ण नाखटांनी हिरण्यकश्यपूचें हड्डें फोडलें असो नरसिंह करचो. तेच प्रमाण नीलकमळा प्रमाण कांती आशिल्लो आनी नरसिंहाचेर मांडयेर आशिल्लो हिरण्यकश्यपू दैत्य दाखोवंचो. तत्वगिन्यानी लोक हिरण्यकश्यपू अज्ञान अशें समजतात. भारतांत कितल्याशाच सुवातींनी नरसिंहाच्यो मुर्ती आसात. ह्या मुर्तींनी सामान्य, कैवलवैन, गिरिजवैन, यानकदैव, स्थौणवन आनी विदरणाशिर अशे मूर्तीशास्त्रंतले जायते पोटभेद आसात. हिरण्यकशअयपूचें पोट फोडपी नरसिंहमुर्ती खूब आसात. अश्टभुज यानक नरसिंह वेरूळाच्या लेण्यांत दिश्टी पडटा. पेड्डमुडियमच्या फातरा पट्यांत आशिल्लो नरसिंह उबो आनी दोन भुजांचो आसा. हळेबीडाक शिंवासनाचेर बशिल्लो नरसिंह आसा. चिंतळपुडीक योगासनांत बशिल्ली नरसिंहाची मुर्त आसा. विक्रमपूर नगरांतूय एक सामान्य नरसिंहमुर्ती आसा. नरसिंहरूप हें खरें म्हळ्यार विष्णुचें उग्र रूप. पूण वैष्णव कलाकार मात नरसिंह बिष्णुचें रूप मोगाळ आनी सादें दाखयतात. गुप्त काळांतल्या कांय भाजिल्ल्या मातयेच्या मुद्रांचेर अशें रुप दिशअटी पडटा. देवगढच्या गुप्त काळांतल्या देवळाच्या एका कोनशांत नरसिंहाची मूर्त आसा; तिची मुद्राय शांत आसा. मद्रासची लक्ष्मीनरसिंहाची ब्रॉंझ प्रतिमा ह्या क्रूर अवताराचें शांत रूप दाखयता. लक्ष्मी-नरसिंह हें कांय घराण्याचें कुलदैवत आशिल्लें.
-कों. वि. सं. मं.
नरसिंह देवस्थान : (पळेयात लक्ष्मी नृसिंह).
नरसिंहसरस्वती : दत्तात्रयाचो अवतार समजतात असो एक व्हड सत्पुरूस. हाका दत्तात्रयाचो दुसरो अवतार आनी श्रीपाद श्रीवल्लभाचो निमाणो अवतार मानतात. ‘गुरूचरित्र’ ह्या ग्रंथावयल्यान ताच्या चरित्राची म्हायती मेळटा. दत्तात्रयाचो पयलो अवतारी पुरूस श्रीपाद श्रीवल्लभ आशिल्लो. दत्तात्रयस्वरूप अवधुताचे कृपेन श्रीपाद श्रीवल्लभाचो जल्म जालो आनी होच फुडल्या जल्मांत नरसिंहसरस्वती म्हणून जल्मलो. नरसिंहसरस्वतीचो जल्म काळे नांवाच्या वसिष्ठगोत्री वाजसनेयी ब्राह्मण घराण्यांत जालो. वऱ्हाडांतलो लाडकारंजे हो ताचो जल्मगांव. ताच्या बापायचें नांव माधव आनी आवयचें नांव अंबाभवानी. ताचें मूळ नांव शालग्रामदेव. पूण नरहरी ह्या नांवानच ताका चड वळखताले. नरहरीच्या चरित्रा विशीं जायत्यो आख्यायिका सांगतात. तातूंतली एक अशी – नरहरीक सात वर्सां जालीं तरी उलोवपाक येनासलें. तें पळोवन ताच्या आवय बापायक भंय दिसलो. ताचेर उपाय म्हणून ताणीं सातव्या वर्सा ताची मूज बांदपाचें थरायलें. मूजीच्या संस्कारांत गायत्री मंत्राचो उपदेश जातकच तो जेन्ना आवय कडेन भिक्षा मागूंक गेलो तेन्ना वेदवाणीचो उच्चार करून ताणें भिक्षा मागली आनी तेन्ना सावन ताका उलोवंक येवंक लागलें.
पिरायेच्या आठव्या वर्सा ताणें घराचो त्याग केलो आनी तो काशीक गेलो. थंय ताणें विश्वेशवराची उपासना, योगसाधना आनी ब्रह्मचर्य व्रताक पाळो दिलो. तेन्नाच शंकराचार्य प्रणीत शृंगेरी पिठाचे परंपरेंतल्या कृष्णसरस्वती नांवाच्या एका जाणट्या संन्याश्या कडेन ताची भेट जाली. ताचे कडल्यानच ताणें संन्यासाची दीक्षा घेतली. ताचे उपरांत नरसिंहसरस्वती ह्या नांवान ताका नामना मेळ्ळी. संन्यास घेतले उपरांत काशीक ताणें ज्ञानदानाचो वावर केलो. जायत्या जाणांक अध्यात्म मार्गाचो उपेदस केलो. तशेंच वर्णा श्रमधर्माचीं कर्तव्यां समजावन सांगलीं. थंयच ताणें शिश्यांचे पंगडूय तयार केले. ह्या पंगडा वांगडा तो बदरिके दाराचे यात्रेक गेलो. वाटेर माधव नांवाच्या एका ब्रह्मणान ताचें शिशअयतत्व आपणायलें. होच ताचो पयलो
