नांदेड : महाराष्ट्र राज्याच्या औरंगाबाद विभांतल्या नांदेड जिल्ह्याचें आनी तालुक्याचें मुखेल ठाणें. लोकसंख्या 2,314,783 (1991). गोदावरी न्हंयेचे उत्तर देगेर हें शार वसलां. औरंगाबाद विभागांत ह्या शाराचो दुसरो क्रमांक लागता जाल्यार महाराष्ट्र राज्यांतलें हें चवदाव्या क्रमांकाचें शार. पुराणकाळांत पांडव ह्या शारांत येवन गेल्ल्याचें सांगतात. नंद घराण्यान हांगा बरींच वर्सां राज्य केलां आनी ताचे वयल्यान ह्या शाराक नंदतट आनी उपरांत ताचें अपभ्रंश रूप नांदेड अशें जालें. गोदावरी महात्म्यांत ह्या शाराचो नंदीतट असो उल्लेख आसा. आंध्रभ्रत्य सातवाहन, चालुक्य, राश्ट्रकूट, काकतीय आनी यादव हांची सत्ता हांगा जावन गेल्या. फुडें मुसलमानांनी ह्या शाराचेर घुरी घालून तें मलिक काफूर हाचे सत्ते खाला गेलें.
बहमनी सत्तेच्या काळांत नांदेडाचो तेलंगणांत आस्पाव जालो. औरंगजेब दक्षिणेचो सुभेदार म्हणून आयलो तेन्ना नांदेड तेलंगणाची राजधानी आशिल्ली. 1725त हें शार निजामाच्या राज्यांत गेलें. 1947 उपरांत पोलीस कारवाय जावन हैदराबाद संस्थान भारतांत आयलें आनी राज्य पुनर्रचणुके उपरांत ताचो मराठवाडा विभाग द्विभाशीक मुंबय राज्यांत आयलो. नांदेड शार नांदेड जिल्ह्याचें ठाणें जालें. महाराष्ट्र राज्य निर्मणे उपरांत तें महाराष्ट्र राज्यांत आयलें.
दक्षिण मध्य रेल्वेच्या मीटरमापी लोहमार्गा वयलें हें एक स्थानक. हांगासर ल्हान-व्हड गांवांक जोडपी रस्ते आशिल्ल्यान ह्या शाराक वेपारी म्हत्व आयलां. आंध्र प्रदेश, कर्नाटक आनी मध्य प्रदेशांतल्या वेपारी पेठांकडेन नांदेडाचो थेट वेपार चलता. धान्य, गोरवां आनी कापूस हांची बाजारपेठ म्हणून ह्या शाराक खूब म्हत्व आसा. हांगा व्हड कापडा गिरण आनी सूत कातपाची गिरण आसा. ते भायर शारांत तेलाघाणे, कातडीकामाचे ल्हान कारखाने, फर्निचर, घरांचीं दारां, जनेलां आदींचेय कारखाने आसात.
पुर्विल्ल्या काळा सावन संस्कृतीक नदरेन नांदेडाची नामना आसून तें संस्कृत विद्येचें केंद्र आशिल्लें. पैठनच्या भट्ट घराण्यान जशें काशींतल्या संस्कृत विद्येच्या क्षेत्रांत नांव काडलें. तेचप्रमाण नांदेडच्या शेष घराण्याचें नांव काशींत गाजतालें. अजुनूय हांगासल्ल्या सिध्दनाथपुरी नांवाच्या वाठारांत ‘शेषांची गढी’ ह्या नांवान शेष घराण्याचें मूळ स्थान दाखयतात. नामनेचो मराठी कवी वामन पंडीत हो हांगासल्ल्याच शेष घराण्यांतलो.
शीख धर्माचे लोक अमृतसरा फाटोफाट नांदेड शाराक पवित्र आनी म्हत्वाचें मानतात. मुसलमानांनी शीखांचो धावो गुरु गोविंदसिंग हाका हांगाच मारिल्लो. थंयच ताची समाधि आसा. ताचीं हत्त्यारांय त्या जाग्यार दवरिल्लीं आसात. हांगाच्या हुजूर साहेब गुरूद्वाराची इमारत संगमवरी आसून ताचो कळस आनी वण्टी भांगरान सजयल्ल्यो आसात. ह्या गुरूद्वारांत एक रत्नागर आसून तातूंतले अलंकार लोकांक पळोवपाक तें दसरो, दिवाळी, होळी ह्या सारक्या म्हत्वाच्या परबां दिसा उकतें दवरतात. गुरूद्वारांत भोंवडेकारांच्या सोयीं भायर दवाखनो, शाळा, सवाय, सवाय म्हालाचीं दुकानां आदी लोकांक उपेग जावपा सारकीं जायतीं कामां गुरूद्वारा निधींतल्यान चलतात. ते भायर शाराच्या वेगवेगळ्या भागांनी हिराघाट, मातासाहेब, शिकारघाट, बंदाघाट, मालदोंगुल्ली साहेब, संगत साहेब ह्या ल्हान गुरूद्वारा आसात.
नांदेड रेल्वे स्थानका पसून सुमार चार किमी. अंतराचेर कळंबच्या राजान बांदिल्लो नंदगिरी वा ननगिरी नांवाचो पोरणो किल्लो आसा. थंय आतां सोबीत बाग़ आनी उदका पुरवण केंद्र आसा. न्हंयेचे देगेर हांगा हिंदूंचीं जायतीं देवळां आसात. तातूंत नृसिंह , नागेश्वर, गणपती, राम आनी म्हादेव हांचीं देवळां म्हत्वाचीं आसात. तेचपरी मुसलमानांनी जामा मशीद आनी बडी दर्गा ह्या थळांची नामना आसा. 1935त हांगा स्थापन जाल्ल्या नगरपालिकेच्यो स बागो, खेळां मळां आनी ग्रंथालयां आसात. शारांत बालकमंदीर आनी कलामंदीर आदी संस्था, तशेंच मुळावें ते म्हाविद्यालया मेरेन शिक्षण संस्था आसात. -कों. वि. सं. मं.
नांव : वास्तवांतले वा कल्पनेंतल्या घटकांची (पदार्थ, व्यक्ती, थळां वा संकल्पना) वळख सुचीत करपी संज्ञा. नांव, घटकाची गुणासयत वा गुणाविरयत वळख करपाक मदत करता. नांवाचें प्रयोजन केल्ल्यान घटकांची वळख तशेंच घटका-घटकां मदलें अंतर अवगत जावपाक मदत जाता. संवसारांत इतले घटक भरल्यात आनी तांचो एकामेकां कडेन इतलो लागींचो संबंद आसा की तांचे कडेन संबंद प्रस्थापीत करपाक वा तांचो संदर्भ लक्षांत घेवपाक, तांकां तांचो असो उल्लेख आसप गरजेचें जाता, आनी हे गरगजेंतल्यान दर एका घटकांक नांवां दवरपाची पद्दत सुरू जाली.
आरंभाच्या काळांत, जेन्ना मनीसजात मुळावे अवस्थेंत आशिल्ली आनी भाशाशास्त्र धरून सगळ्याच शास्त्रांचो विकास जावंक नाशिल्लो तेन्ना मनीस आपले विचार आनी भावना उक्तावपा खातीर कुरवांचो तशेंच विशिश्ट अशा आवाजांचो उपेग करतालो. त्या काळांत ह्या आवाजाच्या आनी कुरवांच्या संकेतां वयल्यान आनी ह्या संकेतांच्या गूणधर्मांक धरून नांवां दवरप जालें. देखीक – खों, खों ह्या आवाजा वयल्यान खोंकली वा गूं गूं हाचे वयल्यान गुंगुल्लो. बऱ्याच खेपे वस्तूच्या, व्यक्तीच्या गूणधर्मानुसार ते वस्तूक, ते व्यक्तीक नांव पडटा. देखीक – पटी, पुस्तक, पुस्तिका, ग्रंथ, महाग्रंथ अशीं नांवां पुस्तकाच्या आकाराप्रमाण दिवप जाता. परतून पुस्तकाभितरच साहित्य प्रकारानुसार काव्य, कथा, कादंबरी, नाटक, निबंध अशीं नांवां येतात. रानांत रावता ती रानकोंबी, घरांत रावता ती घरकोंबी असो उल्लेख जाता. तशेंच रंगा प्रमाण काळी, धवी, तांबडी, शिबरी अशीं नांवां कोंबड्यांक दिल्लीं दिश्टी पडटात. तेच प्रमाण मनशाची पिराय, वेवसाय, विद्याम कर्म हांचे प्रमाण ते ते व्यक्तीचो उल्लेख करप जाता. देकीक – मास्तर, गवय, फुडारी, पसरकार, चोर, फटींग.
सादारपणान गूण-कर्माच्या संदर्भां वयल्यान सामान्य नांव दिवपाची रीत दिसली तरी सगळ्याच घटकांचे बाबतींत हीच पद्दत पाळ्ळ्या अशें म्हणूक जावंचेना. दर एका घटकाक नांव दिवपाचो संकेत कसो निर्माण जालो हाचें शास्त्रीय विवेचन करप बरेंच कठीण आसा. कारण बऱ्याच घटकांच्या नांवाचो आनी तांच्या गूणधर्माचो संबंद आसाच अशें दिसना वा घटकाचें नांव आनी ताचो कार्यकारण संबंद हांचे मदलें नातें समजुपाक संशोधकूय उणे पडटा आसुंये.
आता मेरेनचें जाल्लें विवेचन हें भोवतेक करून सामान्य नांवांक लागू पडटा. नांवा भितरूच विशेश नांव अशें एक खाशेलें नांव, चड करून व्यक्तीक, झाडांक, मोनजातींक, थळांक दिवप जाता. हातुमतल्यो व्यक्ती आनी कांय प्रमाणांत थळांचीं नांवां संस्कृतीक संदर्भ घेवन येतात. देखीक
