नागपंचम : श्रावण शुध्द पंचमीक नागपंचम म्हणटात. ह्या दिसा नागाची म्हळ्यार सोरपाची पुजा करतात. भारतांतली ही एक म्हत्वाची परब. नागपंचमीचे नागपुजेची दंतकथा सांगतात ती अशी – एक शेतकामती आशिल्लो. ताणें एक दीस सदचेवरी जमीन नांगरूंक सुरवात केली. पूण नांगर जमनींत घुसतनाच ताचे पोंदा आशिल्ल्या रोयणीतल्या नागाचे पिलांक मार लागलो आनी तीं मेलीं. तें पळोवन नागिणीक राग आयलो. तिणें शेतकामत्याक आनी ताच्या बायल-भुरग्यांक दंश करून मारून उडयलीं. नागिणीक कळ्ळें की शेतकामत्याची एक धूव दुसऱ्या गांवांत आसा. नागीण तिका मारूंक थंय गेली. तेन्ना ती चली पाटाचेर चंदनान नागाची आकृती काडून तिची पुजा करताली. दूद आनी ल्हायांचो निवेद्य दाखोवन ती प्रार्थना करूंक बशिल्ली. तें पळोवन नागीण प्रसन्न जाली, थंयचें दूद पियेवन तिणें ते चलयेक अभय दिलें. तेचपरी तिच्या आवय-बापायक आनी भावंडांक जिवे केले.
त्या दिसा कृष्णान कालिया नागाचें मर्दन केलें आनी तो ताचे सयत वयर आयलो. तेन्ना लोकांनी कृष्णाची आनी नागाची पुजा केली अशीय कथा सांगतात.
मनशाक त्रास दिवपी मोनजातींत नाग हो भिरांकूळ असो जीव. देकून वर्सांतल्यान एक फावट ताची पुजा केल्यार ताचे पसून भिरांत उरपाची ना हे कल्पनेन श्रावण शुध्द पंचमी दिसा नागाची पुजा रूढ जाली आसूंक जाय. ही चड करून बायलांची परब समजतात. त्या दिसा धातूची वा मायतेची नागाची प्रतीमा करून वा रक्तचंदनान वा हळदीन पाटाचेर नागाच्यो आकृती काडून ताची पुजा करतात. कांय कडेन गारूडी लोक खरे नाग घेवन दारादारांनी भोंवतात. लोक ह्या खऱ्या नागाक दूद आनी ल्हायांचो निवेद्य दाखयतात. त्या दिसा जमीन खणप, नांगरप, भाजयो चिरप, तळप हे सारकिल्ल्यो गजाली करिनात.
कांय कडेन नागपंचमी दिसा बायलो आनी चलयो गांवा भायर वचून रोयणीची वा देवळांत वचून नागाची पुजा करतात. ते भायर सांजेचें पदां म्हणप, फेर धरप, वेगवेगळे खेळ खेळप अशेंय करून ही परब मनयतात.
भारतांत सगळे कडेन ही परब मनयतात. काशीक ‘नागकूप’ नांवाचें तीर्थ आसा. विद्वान पंडीत त्या दिसा थंय शास्त्र चर्चा करून नागकुपाचें उदक नागतीर्थ म्हणून घेतात. बंगालांत नागदेवांची पुजा करतात.
‘नागपंचमी व्रत’ नावाचें बायलांनी आचरण करपाचें दुसरें एक व्रत आसा. कांय कडेन हें व्रत श्रावण वद्य पंचमीक जाल्यार कांय कडेन भाद्रपद शुध्द पंचमीक करतात. -महादेव कृष्ण अभिषेकी
नागपूर : महाराष्ट्र राज्याच्या नागपूर (विदर्भ) विभागाचें तेचपरी नागपूर जिल्ह्याचें मुखेल ठिकाण आनी महाराष्ट्रांची दुसरू राजधानी. लोकसंख्या 32,74,974 (1991). इकराव्या शतमानाचे सुर्वेक, गोंड राजा बख्त बुलंद हाणें नाग न्हंयचे देगेर ह्या शाराची स्थापना केली. ताचे वयल्यानच ह्या शाराक नागपूर हें नांव पडलें पेंढाऱ्यांनी हें शार लाशिल्लें. पेशव्यांच्या कारकिर्दींत तें नागपूरकर भोंसल्यांची राजधानी आशिल्लें. 1818त पेशवाई वतकच हांगा ल्हव ल्हव ब्रिटीश सत्तेचो प्रभाव पडूंक लागलो. उपरांत 1853 त तें पुरायपणान ब्रिटीश सत्तेखाल गेलें.
1861त तें तेन्नाच्या मध्य वाठाराची राजधानी जालें. भारत स्वतंत्र जातकच 1956त राज्यांची पुनर्रचणूक जायमेरेन हांगा मध्यप्रदेशाची राजधानी आशिल्ली. उपरांत ह्या शाराचो द्विभाशीक मुंबय राज्यांत आस्पाव जालो आनी 1960 त तें महाराष्ट्र राज्यांत विलीन जालें.
1867त ह्या शारांत रेल्वे आयली आनी नागपुराचे उदरगतीक सुरवात जाली. शाराक कन्हान न्हंय, अंझाबरी आनी गोरेवाडा तळीं ह्या स्त्रोतांतल्यान उदका पुरवण जाता. भारतांत ह्या शाराक मध्यवर्ती भुगोलीक स्थान मेळिल्ल्यान हवाई, रेल्वे आनी रस्ते आनी येरादारी मार्गांचें, तेचपरी संदेशवहनाचें तें प्रस्थानक जालां. तेच खातीर शाराक वेपारी म्हत्वय आयलां. कापसाच्या उत्पादना खातीर आनी संत्रांच्या बागां खातीर ह्या शाराची नामना आसा. हातमाग, कापड आनी सूतागिरण्यो, लाकूड कापप आनी हेर जायते कारखाने ह्या शारांत आसात. हांगाचीं हातमागा वयलीं कापडां तशेंच कपडे आनी संत्रां बाजाराची नामना आसा. हांगा उद्देगीक वसणुको आसून हांगाच्या ल्हान-व्हड कारखान्यांतल्यान लोखण आनी हेर धातूंच्यो तरेकवार वस्तू, येरादारीचीं साधनां. तेल, बर्फ, विडयो आदींचें उत्पादन आनी छापणावळीचें काम जाता. हांगाच्या कामठी उद्देगीक क्षेत्राकय म्हत्व आसा. लागसल्ल्या वाठारांतल्या खापरखेडा आनी कोराडी औश्णिक विद्युत् उत्पादन केंद्राची वीज पुरवण हांगसल्ल्या उद्देगधंध्याक जाता. शाराक शासकीय दूद पुरवणेची येवजण आसा. उद्देगीकरणाखातीर शारांत जातल्या दुशीत वातावरणाचें निर्मुलन करपाच्यो कार्यावळी चालींत आसात.
1923 त हांगा नागपूर विद्यापीठाची स्थापना जाली. हांगा लक्ष्मीनारायण तंत्रम्हाविद्यालय, वैजकी म्हाविद्यालय, आयुर्वेद म्हाविद्यालय, कारगृह, ग्रंथालय, विदर्भ साहित्य संघाचें कार्यालय आनी हेर शिक्षणीक तशेंच संस्कृतीक संस्था आशात. हांगा आकाशवाणी केंद्रय आसा. महानगरपालिका, स्थायी समिति आनी महानगरपालिका आयुक्त हांचे वतीन शाराचो कारभार चलता. हांगासल्ल्यान नागपूर टाइम्स आनी हितवादी हीं इंग्लीश, तरूण भारत, महाराष्ट्र टाइम्स आनी लोकमत हीं मराठी, युगधर्मआनी हेर दोन हिंदी हीं मुखेल दिसाळीं तेचपरी मराठी आनी हिंदी भाशेंतल्यान येवपी ‘उद्यम’ मासिक, ऑल इंडिया रिपोर्टर हें कायद्याविशीचें म्हयन्याळें आनी हेर नियतकालिकां उजवाडाक येतात. तेलखंडी तळें आनी बाग़, शुक्रवारी तळें, अंबाझरी आनी महाराज बाग़, वस्तुसंग्रहालय, शाराच्या मदीं आशिल्ल्या दोंगुल्ले वयलो सीतावर्डीचो किल्लो, सचिवालय, म्हानगरपालिका, रिझर्व बॅंक ऑफ इंडिया आदींच्यो व्हड इमारती, राष्ट्रीय स्वंयसेवक संघाचो संस्थापक डॉ. हेगडेवार हाचें स्मारक, गांधी बाग़, गीतामंदीर, झांशीची रानी आदींचे पुतळे, जायतीं धर्मीक पुजास्थानां हीं हांगाचीं पळोवपा सारकीं थळां.
महाराष्ट्राच्या विधि मंडळाचें वर्सांतले शिंयाळी ह्या शारांत भरता. म्हणुनूच ह्या शाराक महाराष्ट्राची दुसरी राजधानी समाजतात. महाराष्ट्राच्या उच्च न्यायालयाच्या खंडपिठाची काम हांगासल्ल्यानच चलता. डॉ. आंबेडकराचो भौशीक बौध्दधर्म स्विकार (14 ऑक्टोबर 1956 ), तेचपरी अखिल भारतीय काँग्रेसीचीं दोन अधिवेशनां ह्या शारांत भरिल्ली. – कों. वि. सं. मं. नागबळी : बलीदानाचो एक प्रकार. ह्या वा आदल्या जल्मांत खबर
