कोंड्यांचीं आनी कांयघरां लाकडाचीं आसतात. तीं जमनी सावन मातशे उंचायेचेर वा मचाण बांदून ताचेर बांदतात. हीं घरां व्हड आनी घट्ट आसतात. गांवमुखेल्याचीं घरांय व्हड आसतात. घरांच्यो वण्टी तरातरांच्या रंगांनी रंगयतात. घराचे फुडले कुडींत गोरवां पोसप, मदले कुडींत रांदप, जेवप, खावप, बसप-उठप हे वेव्हार आनी फाटल्यान कोठयेकूड आसता. पूण शेताचें चडशें सामान, कड्डण शेतांतलें खोपींत दवरतात. दरेका घराचे भायले वटेन मनशाची कवटी, सांगाडो आनी शिंगां आसतात. तांच्या पराक्रमाचीं तीं प्रतीकां मानतात. पयलीं नागा लोकां मदीं दुस्मानाची तकली कापून घरा हाडपाची चाल आशिल्ली.
ह्या लोकांचे दरेके जमातीची भास वेगळी. तांच्यो खूब बोली आसात. ह्यो सगळ्यो बोली तिबेटी आनी ब्रह्मी ह्या भाशांच्या भरसणेंतल्यान जाल्यात, पूण तांच्यांतूय खूब फरक आसा. ताका लागून चडशा जमातींक एकामेकांच्यो भाषा समजनात. देखून असमिया वा हिंदी भाशेचो तांकां वापर करचो पडटा. नागांचे बोलींत बरपावळ ना पूण तोंडयां चलत आयिल्ल्यो लोकां काणयो आनी लोकगितां आशात. काम करताना, तरणाटे चले-चलयो हीं पदां उमेदीन म्हणटात.
रानांत सामके भितर रावपी कांय दादले-बायलो चडशे अर्द-उकतेच रावतात. जाल्यार कांय जाण रंगीबेरंगी कपडे घालतात. पूण चडशे लोक शिंपयो, खड्ड्यो, मोतयां, पोंवळीं हांच्यो माळो; लाकडी वा हतया कोंड्यांचे वा हाडांचे कुडके हांचे पसून वेगवेगळ्या तरांच्यो वस्ती तयार करून हे लोक आपलो देह सजयतात.
कांय नाग लोक चड करून जमातींचे मुखेली, रूपेस्त, ऊंच, बळिश्ट आनी सावळ्या रंगाचे आसतात. तशेंच सादे, प्रमाणीक, विश्वासू आनी कशअट करपी आसतात. धिटाय, बुध्दिमत्ता, शिस्त आनी शौर्य हे गूण तांचे मदीं दिश्टी पडटात.
तांदूळ, सगळ्या तरांचें मास, नुस्तें आनी भाजीपालो हें नागांचें मुखेल अन्न. पयलीं हे लोक दूद पियेनाशिल्ले. पूण आतां कांय लोक दूद पियेतात. तांदळां पासून केल्लो सोरो हें तांचें आवडटें पेय.
सूर्य ही तांची मुखेल देवता. सेमियो, कुंचपाई, रुपिआवा ह्या देवांक ते भजतात. सेमियो आनी कुंचपाई हे धन आनी बरें पीक दितात, रुपिआवा हो दुश्ट देव आसून ताका शांत करपा खातीर सुणो आनी दुकर बळी दितात. कनंगआवा हो आनीक एक कुड्डो आनी उग्र वेटताळ. सगळ्या देवांक रेडे, गायो हांचो बळी दितात. विशअवाचो निर्मातो आनी मनीस जिणेचेर नियंत्रण दवरपी असदो कोणतरी म्हान देव आसून, ताच्या हाताखाल खून देव आसात. असो नागांचो समज आसा. आत्मो अमर आशता हे कल्पनेचेरूय तांचो विशअवास आसा. हे लोक भुतांखेतांकूय भजतात आनी मड्याची पुजा करतात. न्हंयो, झाडां, दोंगर हांचीय देव मानून पुजा करतात. झुजदेवतेक प्रसन्न करपा खातीर ‘केदोहोल’ नांवाचो नाच करतात. झुजांत जैत मेळटकच मड्याची पुजा करून नाच करतात.
तरणाटे चले-चलयांचीं विंगडविंगड सामुदायीक शेजघरां आसतात. कोन्याक जमातींत चल्यांच्या शेजघराक ‘मोरूंग’ म्हणटात आनी चलयांच्या शेजघराक ‘यो’ म्हणटात. ‘आओ’ आनी ‘अंगामी नागा’ ह्या जमातींचें एकेकूच शेजघर आसता. तांकां अनुक्रमान ‘अरिची’ आनी ‘किचुकी’ अशीं नांवां आसात. एक जाणटी बायल थंय त्या चले-चलयांचेर देखरेख दवरता. भुरगीं आपल्या जोडीदाराची निवड हांगाच करतात. नागांची कुटूंब पद्दत पितृसत्ताक आसून तांचे भितर विभक्त कुटूंब पद्दत आसा. लग्न जातकच चलो वेगळें बिराड करता. लग्नांत, गाय, दुकर वा सोरो अशें वधूमूल्य दितात. सोयऱ्यांक कोंबयेचे जेवण आनी सोरो घालो की तांचो लग्नसुवाळो सोंपता. एकाच गोत्रांत लग्न जायना. वधूमूल्य दिवपाक परवडना जाल्यार जांवयाक आपल्या मांवा कडेन काम करचें पडटा. नाग जमातींत ‘सेमा’ ही पोटजात सोडल्यार हेर सगळे पोट जातींत एकेच बायले कडेन लग्न जातात. ह्या लोकां मदीं घटस्फोट घेवप सोपें आशता. बायलेची निती भायली वागणूक हें ताचें मुखेल कारण आसता. पूण सभाव पटना जाल्यारूय घटस्फोट घेवपाक मेळटा. दादलो दोशी आसल्यार ताका दंड भरचो पडटा. ती रक्कम ताच्या मांवाक मेळटा. आंकवार चलयांक लैंगिक स्वातंत्र्य आसता. अपत्यजल्म, नामनेचो मनीस मेल्यार, भूंयकांप जाल्यार, उजो लागल्यार वा गिराण आसल्यार गांवचे सगळे वेव्हार बंद दवरतात. ताका ‘गेन्ना’ अशें म्हणटात. नागा जमातीच्या लोकांची शासन वेवस्था परंपारीक पद्दतीची आसता.
नागांच्या विंगडविंगड पोटजमातींनी अंत्यविधीचे विंगडविंगड प्रकार आसात. कांय लोक मडें पुरतात, कांय लासतात, कोणूय उकत्यार उडयतात जाल्यार कांय जाण लाकडी पेटयेंत घालून गांवा भायर झाडाक हुमकळायतात. कांय नागा लोक मड्याचे कुडके करून उडयतात. मड्याचें मास झडटकच उरिल्लीं हाडां पुरपाची वा लासपाचीय चाल आसा. ‘आओ’ आनी कोन्याक ह्या जमातींनी मडें पुरचे पयलीं शेंदरेंत घालून कांत दीस मंदाग्नीचेर दवरतात. कांय दिसांनी कवटी भायर पडली की गांवा भायर पुरून थडें बांदतात. फुडारी मेल्यार ताचें मडें कलाकुसर केल्ले फरशीचेर दवरतात.
नागांची वर्साचे सुरवातीची परब ‘मोत्सू’ ह्या नाचान सुरू जाता. गांव, घरां निवळ करून नाचाचो भेस, अलंकार आनी आयुधां निवळ करतात. ह्या उत्सवांत तांदळांचो सोरो पियेवन तरणाटे चले-चलयो नाचतात. भाताची कापणी जातकच पौकपटुगी नांवाचो सुवाळो मनयतात. ह्या वेळार खूब खेळ खेळटात.
शेतकाम हो नाग लोकांचो मुखेल वेवसाय. ते भात, बटाट, कापूस, ऊंस आनी भाजीपालो पिकयतात. ते झूम पद्दतीन शेती करतात. शिकार करप होय तांचो एक उद्देग. वेताच्यो, कोंड्याच्यो वस्तू करपांतूय ते कुशळ आसात.
नागा लोकांत विसाव्या शेंकड्यांत खूब बदल घडून आयले. तांचो संबंद आर्विल्लें शिक्षणम राजकीय चळवळी आनी सुदारणा हांचे कडेन आयलो. सरकाराच्यो आदिवासीं खातीर दवरिल्ल्यो येवजण्यो तांकां मेळ्ळ्यो आनी ते सुशिक्षीत जाले.
-कों. वि. सं. मं.
नागडे, काशीनाथ शंकर : (जल्म : पीर्ण – बारदेस;मरण : 24 डिसेंबर 1983). सुटके झुजारी. ‘नॅशनल कॉंग्रेस गोवा’ हे संघटनेचो तो वांगडी आशिल्लो. 26 जानेवारी 1955 ह्या दिसा ताणें थिवी सत्याग्रहांत वांटो घेतिल्लो. तेन्ना पोलिसांनी ताका धरलो आनी सुमार दोन वर्सां आग्वाद बंदखणींत दवरलो. भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन ताचो भोवमान केलो.
-कों. वि. सं. मं.
