चड भायर आसतात. तांकां पातकड्यो नासतात. ताची नदर खर आसून, साप बारीक हालचालीचेर लेगीत तो आपलो दोळो दवरता. ताची जीब लांब, बारीक पूण मदीं चिरिल्ली आसून तिका दोन फांटे आसतात. जीब हें नागाचें एक खानींद्रीय आसून वास घेवपाच्या कामांत ती ताच्या नाकाक आदार करता. तशेंच अन्न सोदपा खातीर, नराक वा मादयेक एकमेकांचो सोद घेवपा खातीर आनी दुस्मानाचो दावो धरपा खातीर ताचो उपेग जाता. वयल्या जबड्यांतले मुखावयले दोन दांत हेर दांतांपरस लांब आसतात. हे विखाळे दांत वांकडे आसून तातूंत वयर वीख सांठयल्लें आसता. हे विखाळे दांत कांय कारणांक लागून पडले वा मोडले जाल्यार तांच्या जाग्यार नवे दांत येतात. नवे दांत येवपाक 24 ते 40 दीस लागतात.
नागाक कान आसनात. तेचपरी कानाचो भितल्लो भागूय पुरायपणान विकसीत जाल्लो नासता. हाका लागून ताका खूब उणें आयकुपाक येता.
नाग हो भुजूड सोरोप आशिल्ल्यान तो मनशाचेर आपून जावन हल्लो करिना. पूण कोणेंय ताका दुखयल्यार तो 12 वर्सां मेरेन लेगीत दावो धरता असो कांय लोकांचो समज आसा. हो समज गैरसमजुतीचेर आदारला असो शास्त्रीय दावो आसा. नाग हो रात्रिंचर प्राणी आशिल्ल्यान ताका दिसा परस रातचें बरें दिसता. हाका लागून आपल्या दुस्मानांचेर हल्लो करपाक तशेंच आपलें खाण मेळोवपा खातीर रातचो भायर सरता. विखाळ्या दांतांचे वयले वटेन बदामाच्या आकाराची विखाची गांठ आसता. नाग आपल्या दुस्मानांक जेन्ना रागान चाबता तेन्ना गांठीचेर दाब पडून वीख ह्या दांतांतल्यान नेटान भायर सरता. नागाचें वीख पातळ आनी पारदर्शक आसता. पूण जायते खेपे रगत मिश्रीत जाल्ल्यान तें काळशें वा निळशेंशें दिसता. नागाच्या विखाचो परिणाम रोखडोच जाणवता. ताचो परिणाम तंत्रिका केंद्राचेर (nerve center) जाता. हाका लागून रोखडोच उपाय केलोना जाल्यार नाग चाबिल्लो मनीस रोखडोच मरूंक शकता. नाग चाबिल्ल्या मनशाक घुंवळ येवपाक लागता, ताचे नाडयेचीय गती हिस्पा भायर वाडटा, खूब लाळ येवपाक लागता, ताका ओंकारो येता, जीब आडवी पडटा आनी ताका कलकलो सुट्टा. उपरांत दोळ्यांचेर साय येवपाक लागता आनी ते ल्हव ल्हव भितर ओडिल्ल्या भाशेन दिसतात. ताचो उस्वास जड जायत वता. निमाणे कडेन काळजांत कळो मारून जीव वता. ह्या प्रकाराक गोंयकार वडी मारप अशें म्हणटात. नागाच्या विखाचेर ऍन्टीवॅनमाचें इंजॅक्शन होच एक बरो उपाय. पूण भारतांतल्या दर एका गांवांत गांवठी वखद/उपाय करून नागाच्या विखाचेर उतार काडपाची परंपरा आयज लेगीत चलत आसा. अशा वखदांक/उपायांक शास्त्रीय आदार ना अशे विज्ञानीकांचें मत आसा.
नागां मदीं नर आनी मादी वेगवेगळीं आसून, दोगांय विखाळीं आसात. जानेवारी ते मार्च हो तांचो फळपाचो तेंप. सुमार 8-10 म्हयन्यांनी मादी सर्वसादारण 10-20 धवीं वाटकुळीं लांबशीं तांतयां घालता. 45 तांतयांची विक्रमी नोंद आसा. तांतयां मध्यम आकाराचीं आसून ,सुमार दोन-तीन म्हयन्यांनी तांतयां फुटून पिलां भायर येतात. हीं पिलां पयल्याच म्हयन्यांत उण्यांत उणे तीन खेपे तरी कात सोडटात. उपरांत नागाची वाड जाता तशी तांकां कात सोडची पडटा. कात सोडच्या तेंपार तो सुस्तेता. दोळ्यांचेर साय आयिल्ल्यान ताका उणें दिश्टी पडटा. देवळांनी तो रावता. रोयण ही ताची खाशेली सुवात. मुंगूस हो नागाचो मुखेल दुस्मान.
भारतीय संस्कृतींत नागाक म्हत्वाची सुवात लाबल्या. लोककथा, कला आनी धर्म ह्या सगळ्यां मदीं नागाचें अस्तित्व जाणवता. सबंद भारतांत चड करून दक्षिण भारतांत नागाची पुजा करतात. श्रावण शुध्द पंचमी दिसा (नागपंचमी) हिंदू लोक नागाची पुजा करतात. नागाविशीं साबार आख्यायीका प्रसिध्द आसात. कालियामर्दन, समुद्रमृथन, शेषशाई, जन्मेजय हाचो सर्पसत्र ह्या कथांनी नागाचो संदर्भ येता. कालिया, शेष, वासुकी, तक्षक, पुडरीक, कर्कोटक आनी हेर व्हड नागांचीं नांवां पुराणांत वाचूंक मेळटात. पुराणीक कथांनी विष्णु आनी शंकर ह्या दोनूय मुखेल देवां बरोबर नागांचो संबंद दिसता. बऱ्याच देवांच्या शिल्पांनी आभुशण वा सांगाती म्हणून नाग दिसता. बुध्द तशेंच जैन पंथीयांमदींय नागाक संस्कृतीक म्हत्व दिल्लें आसा. ते भायर नागकन्या, नागलोक अशे काल्पनीक संदर्भूय भारतीय संस्कृतींत मेळटा. पुराण वांड.मयांत, जातक कथांनी आनी लोक कथांनी नागांच्यो महिमा कथा मेळटात. ज्या दांपत्यागेर संतत जायना तागेर संतत जावंची म्हणून नागाची भांगार ना जाल्यार रुप्याची प्रतीमा करून लोक पुजेक लायतात. उपरांत ही प्रतीमा आपल्या कूळदेवाक ना जाल्यार तळ्यांत, न्हंयेंत वा दर्यांत सोडपाची प्रथा आसा. तशेंच, आपल्या हातांत अजाणपणान नागाची हत्या घडली जाल्यारुय नागाची मुर्त देवाक अर्पण करपाची प्रथा आसा.
भारतांत साबार गारूडी लोक दाँत काडून बिनविखाळी केल्ल्या नागांचो खेळ करून आपलो दिसवडो सोडयतात. कांय नागांच्यो खाशेल्यो जाती राखून दवरपा खातीर साबार अभयारण्यांणी खाशेली वेवस्था केल्ली आसा. -एस. आर. गनिहार
पूरक नोंदी : नागपंचम, तक्षक, नागबळी.
नाग जमात : एक आदिवासी जमात. आसाम आनी ब्रह्मदेश हांचे शिमे वयल्या दोंगराळ आनी रानवटी वाठारांत हे लोक रावतात. हे लोक मूळचे मंगोल वंशाचे आसून, हजारांनी वर्सां ते भारताच्या ईशान्य वाठारांत राविल्ल्यान तांकां इंडो-मोंगोलॉयड ह्या नांवान वळखतात.
नाग ह्या शब्दाची उत्पत्ती निश्चीतपणान सांगूंक येना. ‘नग’ म्हळ्यार पर्वत ह्या संस्कृत उतरा वयल्यान ‘नाग’ हो शब्द आयला आसूं येता. नग्न ह्या शब्दा वयल्यानय नागाची उत्पत्ती सांगल्या. पूण सगळे नाग लोक पर्वताचेर रावनात आनी नागडेय रावनात. नाग हें तांचें कुलचिन्न आशिल्ल्यानय तांकां नाग हें नांव पडलां आसूं येता. व्हॅरिअर एल्विन हाच्या मतान तिबेटी-ब्रह्मी पंगडांतल्या कांय भाशांनी नोक (लोक) असो एक शब्द आसा, ताचे वयल्यान नाग हें नांव मेळ्ळां. पूण पयलीं हे लोक आपूण ह्या नांवाचो उपेग करिनाशिल्ले. कोन्याक नागा, अंगामी नागा, आओ नागा, कुबई, चंग, फोम, लोथा, संगताम, सेमा नागा, मारिंग, चखेसंग, धिमचुंग्र, झेलियांग, खीनमुंगन ह्या तांच्या पोजातींच्या नांवांनी तांकां वळखतात. पुर्विल्ल्या किरात लोकां कडेन नागा लोकांचो संबंद लायतात.
नागा जमातींचे गांव चड करून दोंगराचेर आशतात. दरेके जमातीचो गांव वेगळो आसता. गांवाभोंवतणी दुरीग वा कोंड्यांची वंय आसता. कांय गांवांनी, घरांची, रस्त्यांची बरी आंखणी केल्ली आसता. चडशीं घरां
बेबे, हुंदीर, घुशी हें नागाचें मुखेल खाण. पूण केन्नाकेन्नाय तो सवणीं, तांचीं तांतयां, कोंबडेचीं पिलां, शेड्डे आनी हेर ल्हान ल्हान जिवाणीं खाता. नाग सगळे कडेन दिशअटी पडटा. दाट रानांनी तसोच मनशाचो राबितो आसताथंयसरय तो पळोवपाक मेळटा. तेचपरी झोंपांनी, उकत्या मळांनी, शेतां-भाटांनी, मोडकीं घरां वा
