(8.11.1957), सावरजुंवें आनी चांदेल (24.11.1957); 26 जानेवारी 1957 दिसा मोपा वाठारांत लस्करी जिपीचेर स्फोट घडोवन हाडलो. 15 ऑगस्ट 1959 ह्या दिसा म्हापशें नगरपालिकेकडेन ताणें स्फोटक पदार्थ दवरिल्लो. ताचे गैरहाजरेंत ताचेर खटलो चलोवन ताका 22 वर्सां बंदखणीची ख्यास्त फर्मायली. 15 ऑगस्ट 1972 ह्या दिसा भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन ताचो भोवमान केलो. -कों. वि. सं. मं.
नागवेंकार, नारायण यशवंत विठ्ठल : (जल्म : 28 मार्च, 1928, म्हापशें). सुटके झुजारी. ताणें विद्यालयीन शिक्षण इंग्लीशींतल्यान घेतलें. ‘आझाद गोमंतक दल’ संघटनेचो तो वांगडी आसलो. 1952 वर्सा सावन तो भूंयगत राजकीय वावरांनी वांटो घेतलो. पोलीसांनी ताका धरलो आनी सात म्हयने बंदखणींत दवरलो. बारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन ताचो भोवमान केलो. -कों. वि. सं. मं.
नागवेंकार, सदानंद पुरुषोत्तम विठ्ठल : (जल्म : 1922, करजळें - तिसवाडी). सुटकेझुजारी. ताणें मुळावें शिछण मराठी आनी पुर्तूगेजींतल्यान घेतलें. सांवड्ड्यां ताणें बसका घडोवन हाडिल्ली. 6 एप्रिल 1955 ह्या दिसा ताणें मडगांवां जाल्ल्या सत्याग्रहांत वांटो घेतिल्लो. पोलीसांनी ताच्या वांगड्यां सयत ताका धरलो आनी खूब मार दिलो. उपरांत ताका पाँच म्हयन्यां खातीर आग्वाद बंदखणींत दवरलो. ताका प्रदेशीक लस्करी न्यायालया मुखार उबो करून चार वर्सां बंदखणीची ख्यास्त फर्मायली. 1960 वर्सा ताची बंदखणींतल्यान सुटका जाली. 1972 त भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन ताचो भोवमान केलो. 18 जून 1984 ह्या दिसा गोंय सरकारान ताचो भोवमान केलो. -कों. वि. सं. मं.
नागार्जून 1- एक व्हड बौध्द आचार्य, माधअयमीक संप्रदायाचो प्रवर्तक आनी तत्त्ववेत्तो. कुमारजीवी हाणें 405 च्या सुमाराक बरयल्ल्या ताच्या चरित्राचो चीनी अणकार उपलब्ध आसा. ताचो जल्म दक्षिण भारतांतल्या एका ब्राह्मण कुळांत जालो म्हणपाचें ताचे वयल्यान कळटा. ‘अर्जून एका रुखा पोंदा ताचो जल्म जालो आनी एका नागान ताका आदार दिलो हाका लागून ताका नागार्जून अशें नांव पडलें’ , अशी एक दंतकथा आसा. तिबेटी ग्रंथांतय ताचे विशीं जायत्यो आख्यायिका आसात. तो सुमारा भायर हुशार आशिल्लो. फकत णव्वद दिसांनी ताणें तिनूय बौधअद पिटकांचो अभ्यास पुराय केलो. तरी पूण ताचें समाधान जालेंना. देखून तो हेर ग्रंथांचो सोद घेवपाक लागलो. फुडें ताका हिमालयांतल्या एका जाणट्या भिक्षूकडल्यान महायानसूत्र प्राप्त जालें. तिबेटी परंपरे प्रमाण तो नालंदाक कांय तेंप आशिल्लो. पूण कांय अभ्यासकांच्या मताप्रमाण तो आंध्र प्रदेशांतल्या श्रीशैलम पर्वताचेर चड तेंप राविल्लो. नागार्जून चडसो चडसो धान्यकटक वा धरणीकोटाक (जिल्हो – गुंटूर) रावतालो आनी थंय ताणें विहार बांदिल्लो अशें कांय अभ्यासक मानतात. नागार्जून हो सातवाहन वंशांतल्या यज्ञश्री (इ.स..127-165) राज्याच्या काळांतलो आनी ताचो इश्ट आशिल्लो. तशेंच ताचो जल्म विदर्भांतल्या एका ब्राह्मणकुळांत जालो अशें हयुएनत्सेंग हाणें आपल्या बोंवडे वर्णनांत बरोवन दवरलां.
बौध्द तत्वज्ञानांत नागार्जून नवें युग सुरू केलें. तशेंच महायाना वरवीं ताणें माध्यमिकशास्त्र वा शुन्यतावादाचो पुरस्कार केलो. ताच्या माध्यमिककारिका नांवाच्या ग्रंथांत महायान सुत्राच्या उपदेशांतलें सार सांगलां. ह्या ग्रंथा वरवीं ताची हुशारकाय, सुमारा भायली बुध्दीमत्ता आनी खर बारीकसाण हांची कलप्ना येता. ताणें ‘प्रज्ञापारमिते’ हाचेर ‘महाप्रज्ञापारमिता’ नांवाची संस्कृत टिका बरयल्या तशेंच ‘मुल्यमधअयमककारिका’ नांवाचो एक संस्कृथ ग्रंथ बरोवन ताचेर ‘अकुतोभया’ नांवाची टिका बरयल्या. ही आतां संस्कृथ भाशेंत उपलब्ध ना पूण तिचे तिबेटी आनी चीनी अणकार उपल्ब्ध आसात. प्रज्ञापारमिताशास्त्र, प्रज्ञामूलशासअत्रटीका, प्रज्ञाप्रदीपशास्त्र, मूलमाध्यमीक – शास्त्र, मध्यंतानुगमशास्त्र, दशभूमिविभाषाशास्त्र, द्वादशनिकायशास्त्र, विग्रहव्यवर्तिनीकारिका, युक्तिशतिका, शुन्यतासप्तती, प्रतीत्यसमुत्पादह्रदय, महायानविंशिका बी जायते ग्रंथ ताणें बरयले अशें सांगतात. नागार्जूनान राजा यज्ञश्रीक बरयल्लें एक पत्र सुह्रलेख ह्या नांवान प्रसिधअद आसून, तातूंत बौध्द धर्माचो नैतिक उपदेश आसा.
नागार्जूनाच्या मतान वस्तू ‘चतुपकोटिविनिर्मुक्त’ चार प्रकारच्या विधानांत मेळना. त्यो चार कोटी अशो – (1) ‘आसा’ अशें ना. (2) ‘ना’ अशेंय ना (3) ‘आसा आनी ना’ अशेंय ना. (4) ‘आसा’ अशैं ना आनी ‘ना’ अशेंय ना. खंयचेंय विधान करिनासतना तेविशीं खंयचेंय निश्चीत मत दिवप शक्य ना अशी भुमिका बाळगप हेंच योग्य. नागार्जूनाच्या माध्यमीक संप्रदाताचें मत म्हळ्यार खंयच्याय वस्थुचो, संभव आसा अशा चारांतलो खंयच्याय एका प्रकारान वर्णन करपाक येता वा चारांतल्या एका प्रकाराचें विधान करपाक येता. नागार्जूनाच्या मतान हे प्रकार, विधानां वा कोटींतलो खंयचोय प्रकार, विधाना वा कोटी खंयचे वस्तूक लागू पडूंक शकना. म्हणजे, खंयचेय वस्तूविशीं कसलेंय विधान करुंक येना.
नागार्जूना मेरेन बौध्द तत्वगिन्यांत मनशा भितर पुद्गल वा आत्मो नांवाची चिरंतन अशी वस्त वा अशें मानताले. नागार्जूनान ही गजाल मान्य केलीच, पूण हाचेफुडें वचून ताणें ‘धर्मशून्यताय’ हे संकल्पनेक म्हत्व दिलें. ,म्हळ्यार भायल्या संवसारांत दिसपी सगळ्याच गजालींक आपणाचें अस्तित्त्व हेर वस्तूंचेर आदारीत आसा, अर्थांत ताचें अस्तित्व सापेक्ष आसा.
वेव्हारीक नदरेन सगळेच वेव्हार बरेपणान चलतात हें लोकांनी मानिल्लें सत्य आसा. संवृतिसत्य म्हळ्यार लोकसंमत वा सत्य वा ‘वेव्हारीक’ सत्य. लोकसंमत सत्याचे नदरेन संवसाराक अस्तित्त्व आसा. परमार्थीक नदरेन मात जग शुन्य आसा. परमार्थीक सत्याचे उपदेश करतना लौकीक कुरवांचो वा लोकसंमत भाशेचो उपेग करचो पडटा, अशें नागार्जूनान आपले ‘कारिकेंत’ म्हळां.
नागार्जून हो बौध्द संप्रदायांतलो म्हान भाश्यकार आशिल्लोच; तशेंच द्वंद्वीय पद्दतीच्या युक्तिवादाचो वापर करपी तो बुदवंत तर्कवेत्तो आनी बौध्द तत्वगिन्यानाक गडगंज असो भावरूप अर्थ मेळोवन दिवपी चिकित्सक जाणकार आशिल्लो. ताणें तत्वगिन्यानाच्या मळार भारतीय दर्शनांच्या इतिहासांत केल्लो वावर मोलादीक आसा. ताका ‘बोधिसत्व’ आनी ‘आर्य’
