नागांनी घुसगोरी आनी कत्तल करपाक सुरवात केली. 1945त जॉन बटलर हाणें नावगोंय नगरांत मुखेल उप कमिशनर म्हणून नेमणूक जातकच नाग वाठारांत भोमवडी केली. 1845 त खनोमाच्या मुखेल्या कडेन कबलात जाली आनी तातूंत नागांनी लूटमार करप ना अशें थरलें. पूण हे कबलातीचो उपेग जालो ना. तेना लागसारच लस्कर दवरून बोगचंद हाका मुखेल केलो. पून ताचोय कांय उपेग जालोना. फुडें के. विसेंत हाका 1949त धाडलो. ताच्या फुडारपणाखाल 1851त व्हड झूज जालें.
1851 ते 1865 ह्या काळांत ब्रिटिशांनी नागा वाठारांतलें आपलें लस्कर काडून घेतलें आनी नागांचे दीसपट्टे जिणेंत पडचें न्हय अशें थारायलें. फुडें 15 वर्सां उपरांत नागांनी परत त्रास दिवपाक सुरवात केली. 1862 त आसामच्या कमिशनरान सर सेसील बेडन हाका कळोवन थंय लस्कराचें ठाणें स्थापन केलें. 1866 च्या फुडल्या काळांत ब्रिटिशांनी नागांचेर आपलो ताबो मेळयलो. लॅ. ग्रेगरी हाणें 1866त समागुटींगाक पोलीस ठाणें सुरू केलें. मणिपुरी लोकांनी नाग वाठारांत आनी नाग लोकांनी मनणिपूर वाठारांत वचपाचेर बंधनां घालीं, तरी नागांनी काचार वाठारांतलो मिकीर गांव मातयेभरवण केलो.
1874 त के. जॉस्टन हाणें नाग वाठारांतले तीन गांव आपल्या ताब्यांत घेतले. पूण नांगानी ब्रिटिशांक त्रास दिवपाचें थांबयलेंना. नाग वाठारांतले फकत 18 गांव ब्रिटिशाच्या ताब्यांत आयले. तरी नाग लोक ब्रिटिशांक आपआपलेपरीन त्रास दितालेच. फूडें कर्नल जॉस्टन 2,000 लस्करी सैनीक घेवन भितर सरलो तेन्ना नागा फाटीं सरले नी 28 मार्च 1880त खोनोमा गांवचे सगळे नागा तांकां शरण यले. 1881त नागा वाठार जिल्हो म्हणून स्थापणूक जाली. फुडें 1922 त मेलोमी, प्रीमी हेय उरिल्ले वाठार नागा जिल्ह्यांत आस्पावन घेतले. पयल्या म्हाझुजांत नाग वाठारांतले सुमार 2,000 लोक भितर सरले. दुसऱ्या म्हाझुजांत लागीं लागीं सगळोच नाग वाठार झुजांत भितर सरलो. ह्या झुजांत नाग लोकांनी ब्रिटिशांक खूब पालव दिलो.
भारताक स्वातंत्र्य मेळपाचो वेळ येतकच ब्रिटिशांनी आनी अमेरिकन मिशनऱ्यांनी नागांक भारता आड खुबळायले. अर्द्या अदीक नाग लोकांक बाटोवन क्रिस्तांव केले. भारत स्वतंत्र जातकच म्हाझुजांतलीं उरिल्लीं शस्त्रां घेवन सुमार 1,500 नागांनी भारता वांगडा झूज केलें, प्रती सरकाराची स्थापणूक केली. तरी भारतान तांचे जडेन समजिकायेचिं उलोवणीं सुरू केलीं आनी ल्हवल्हव ताचो परिणाम तांचेर जालो. तांचे भितर आपसांत धोंशी आशिल्ल्योच. तरी 1952 चे वेंचणुकेचेर बहिश्कार घालपी नागा 1957 चे नागाप्रजा परिशदेक कोहिमांत भारत सरकाराच्या आपोवण्याक हजर आशिल्ले.
उपरांत नाग वाठार आनी तुएनसांग मेळून जो प्रदेश जाता तो वेगळो काडून केंद्रा खाला हाडलो आनी ताका नागालॅंड हें नांव दिलें. पूण नागांक हें मान्य नाशिल्ल्यान 1962 त लोकसभेंत कायदो पास करून एक इसेंबर 1963 दिसा डॉ. राधाकृष्णान हाच्या हातान ‘नागालॅंड’ ह्या वेगळ्या घटकाची स्थापणूक जाली.
राज्यवेवस्था – हांगा विधानसभा आसा आनी मंत्रीमंडळा सयत राज्यकारभार चलता. विधानसभेर 60 वांगडी वेंचून दितात. मुखेलमंत्री आनी सांगाती राज्यकारभार चलयतात. आसामाचें मुखेल न्यायालय ह्या राज्याचें न्याय दिवपाचें कमाचलता. नागालॅंडा साकून लिकसभेक एक आनी राज्यसभेक एक अशे खासदार वेंचून दितात. ह्या राज्याचे सात व्हडले म्हाल केल्यात. कोहिमा, मॉन, झुन्हेवोटो, वोखा, फेल, मोकोकचुंग आनी तुएनसांग अशीं ह्या म्हालांचीं नांवां आसात. राज्यांत कोहिमा, दिमापूर, मोकोकचुंग, तुएनसुंग, वोखा, मॉन हीं व्हडलीं शारां आसात. राज्यांत 966 गांव आसात.
अर्थीक स्थिती – राज्यांतले 90ञ लोक शेतीचेर अवलंबून आसात. तांदूळ, भरडधान्यां, दाळ हीं हांगाचीं मुखेल पिकां आसून तेलबियो, ताग, ऊंस, बटाट. कणगां हांचेंय पीक कांय प्रमाणांत काडटात. सुमार 6,932 चौ. किमी. जमीन शेती करपाक योग्य आसा. तातूंतल्या फक्त 318 चौ. किमी. आवाठाक उदका पुरवण करपाची सोय आसा. राज्यांतल्यान नुस्त्याचें उत्पन्न वर्साक सुमार 50 टन मेळटा. घरांनी कोंबयो, दुकरां आनी मिथून नांवाचे रानबैल पाळटात. सरकारान कोंबयो, दुकरां आनी जनावरां पाळपाची केंद्रां सुरू केल्यांत.
हांगा कोळसो बरोच मेळटा. तेचपरी वेगवेगळ्या रंगांच्या बांदकामाक उपेगी पडपी फातरय हांगा मेळटात. कांय दोंगुल्ल्यांनी लिग्नायट मेळटा. बोजीनाक कोळशाखाण आसा. बांयच्या खाऱ्या उदकाचें मीठ तयार करतात. दिखोक चुन्याचे व्हड सांठे मेळ्ळ्यात.
हातमागाचेर कापड विणप, तें रंगोवप, मातयेचीं आयदनां घडोवप, लाकूडकाम, कोंडे, वेत, तण हांचें विणकाम, तेचपरी परशू, भाले तयार करप असलेय धंदे हांगा चलतात. ल्हान उद्देगांची उदरगत जावंची देखून सरकार यत्न करीत आसा. वीणकाम, कुटीरोद्योग, हस्तवेवसाय हांचीं जायतीं केंद्रां सुरू केल्यांत. म्होंवामूस पोसप, गोड तयार करप, शाबू आनी मेणवाती तयार करप अशे ल्हान ल्हान उद्देग सुरू जाल्यात. प्लास्टीक, ह्यूम पायप, पॉलिथीन पोतयो, रबरा जोतीं, हे उद्देग सुरू करपाक मेकळीक दिल्या. दिमापूराक लाकडां कापपाचे, दारां, जनेलां तयार करपाचे कारखाने सुरू जाल्यात. तेभायर कागद, साकर, सोरो गाळप, प्लायवूड, फळां डब्यांत बंद करप हे कारखाने सुरू जाल्यात.
दिमापूर हें हांगाचें मुखेल स्टेशन. ईशान्य रेल्वेचो 8.04 किमी. लोहमार्ग अस्तंत शिमेक लागून वता. बोईंग विमानाची सेवा दर दिसा आसता. दिमापूर हो हवाई दलाचो विमानतळ.
लोक आनी समाजजीण – राज्यांत वट्ट लोकसंख्या 12,15,573 (1991). राज्यांत दादले सुमार 6,43,273 आनी बायलो 5,72,300. नागांच्यो मुखेल जमाती अंगामी, सेमा, लोथा, रेंगमा, चखेसांग, शंगताम, कोन्याक, चंग, फोम, यिमचुगर, खिएन्मुन्गन, झेलियांग, कचारी. उत्तर कछार दोंगराचेर कुकी जमातीचे लोक रावतात. हे जमातीचे लोक दक्षिण अस्तंत चिनाच्या सिन-मुंग प्रदेशांतले आशिल्ले आनी थंयसून ते ब्रह्मदेशाक गेले. थंयसावन ते हांगा येवन स्थायीक जाले. जेमी जातीचे लोकय वयर दोंगराचेर रावताले. तांकां अंगामी जातीच्या नागांनी सकयल धआंवडायले. वाटकूळीं तोंडा, थंयचे आंगलोट आनी लांब काळे केंस अशें तांचें वर्णन आसा. आंगामी जातीचे नागा कुडीन घटमूट आसतात. नागा लोक मंगोलॉयड वंशाचे आसले तरी रुपान, गुणान आनी चाली-रितीन एकसारके नात. तांचेमदीं ऊंच, गोरे, देखणे तशेंच मोटवे, काळे, कुरूप नागाय आसात.
रितीरिवाज – दोंगराच्या माथ्यार उदकाची सोय पळोवन हे लोक वसती करतात. भूंये पसून थोडे उंचायेचेर कोंड्याचीं घरां आसतात आनी तांकां तणाचीं पाखीं आसतात. घराच्या फुडल्या वाठारांत जनावरां, मदल्या वाठारांत मनशां रावतात. जाल्यार फाटले वटेन शेताचीं अवजरां
