दवरतात. वेगवेगळे जमातीचो पोशाख वेगवेगळो आसता. तांचो पोशाख सादो आनी अलंकार मात खूब आसतात. पोशाखांत शधाल म्हत्वाची. ते शिंपयो, पोवळीं, कांचेचे मणी हांचे हार वापरतात. हतयाचे दाँत, शिंगां, कोंडे, पिसां, हाडां ह्या वस्तूंचो साज चडोवन तशेंच परशू भाशेन ‘डाओ’ भाले अशीं अस्त्रां धारण करून समारंभानी वतात. बायलो चडशो आंगाचेर पाडून घेतात.
शिकिल्ले दादले बायलो आधुनीक पोशाख करतात. दर खेड्यांत तरणाटे चले आनबी चलयांचीं वेगळीं वेगळीं न्हिदपाचीं घरां सतात. तांकां ‘मोरूंग’ अशें म्हणटात. भुरगो व्हड जावन लग्न जाय म्हणसर ह्य मोरुंगांत रावता. चले-चलयो बरेच खेपे आपलीं आपुणूच लग्नां थरयतात. शिलोफोन म्हळ्यार व्हडलो धोल मोरूंगांक तेंकून दवरतात. झुजा वेळार वाजोवपाचो हो धोल सणापरबांच्या वेळारय वाजयतात. हांगाचें मुखेल अन्न तांदूळ, दाळ आनी भाजीपालो. मिरसांग तांची चड आवडिची. गाय, दुकर, कोंबी, मिथुन, सुणो, मांजर आदी कसल्याय जनावराचें मास आनी नुस्तें ते खातात. तांदळा पसून तयार केल्ली बीयर हें ताचें मुखेल पेय. तांचो लग्नविधी सामको सादो. लग्नांत सोयऱ्यांक जेवण घालप हो मुखेल सुवाळो. तांचे मदीं घटस्फोट घेवप सोंपों. पुरप, प्रेत झाडाक हुमकळावप अशे तरेचे अंत्यसंस्कार आसतात. मूळचे नाग लोक जे लोक जे क्रिस्तांव जावंक नात ते सूर्याक मुखेल देव मानतात. धन दिवपी, धान्य राखपी अशेय देव आसात अशें समजतात. भूंयकांप देव जगाची निर्मिती करता असो तांचो समज आसा.
नागांचो एक सण प्रतिश्ठेचो सण म्हणून येता. जो चड खर्च करता, चड दबाज्यांत सुवाळो करता ताका व्हड प्रतिश्ठा मेळटा, समाजांत ताचो मान वाडटा. सेमा जमातींत शिकुसो, आपीका आकिकेधे आनी इनामी कुसा अशे सण येतात. इनामी कुसा ह्या सणांत गांवामक आनी शेजारच्या गांवांक जेवणावळ घालूंक जाय. अंगामी जमातींत थेसा झाचू आनी लीसू अशे सण जातात. इश्टागती खातीर आनीक एक सण जाता. एकामेकांक जेवण दिवप हो मुखेल सुवाळो.
आवो जमातींत मुखेल उत्सव म्हळ्यार ‘मोत्सु’ शेताची पेरणी जातकच हो सुवाळो मनयतात. हो सुवाळो स दीस मनयतात, ह्या सुवाळ्याचे पयले रातीं घोव बायलांनी एकठांय येवंक जायना. दर मनी सत्या दिसा नवो पटो दितात. अंगामी नाग सेक्रेनी हो फेब्रुवारी म्हयन्यांत उत्सव मनयतात. गांवची भलायकी बरी उरची म्हणून हो उत्सव मनयतात. हेभायर खिलनी आनी गन्धआ हेय उत्सव आसतात. ह्या सगळ्या उत्सवांनी पुराय नाग जमात वांटो घेता.
कोरीव काम करप, कोंड्यां पसून वस्तू तयार करप, मातयेचीं आयदनां तयार करप आनी लोखणा पसून वस्तू करप ह्यो नागांच्यो मुखेल कला. नागांभितर कोनायक हे बरे कारागीर. व्हडलो धोल कोरांतप हें बरें कसब. नागालॅंडाक राना वाठार खूब आशिल्ल्यान बेताच्यो बडयोय खूब आसात. तरेतरेच्या आकाराचे खोंटले, पांटले तयार करप, हातरपाटे तशेंच धालीय ते कोंड्यां पसून तयार करतात. कोपां, हार, कांकणां ह्योय वस्थू बेता पसून करतात.
शिक्षण पद्दत आनी प्रसार – नागालॅंड राज्यांत 61.30% (1991) साक्षरताय आसा. हांगा मुळाव्यो आनी माध्यमिक शाळा आसातूच ते भायर तंत्रविद्यालय आनी म्हाविद्यालयांय आसात. जाणट्यांक शिकोवपाचीं केंद्रां, शिक्षक प्रशिक्षण संस्था, उद्देगीक शिक्षण केंद्र, शेतकी म्हाविद्यालय आसा.
भास आनी साहित्य – नागांची एकच भास ना. तांचे मदीं तिबेटी-ब्रह्मी भाषा चोम्यांतल्यो 30 परस चड बोली भासो आसात आनी तातूंत बरोच फरक आसा. जितल्यो तांच्यो जमाती तितल्यो तांच्यो वेगवेगळ्यो बोली भासो आसात. तांच्या भासांक लिपी ना. वेव्हारा खातीर असमिया वा हिंदी वा इंग्लीश भाशांचो उपेग जाता. सरकारी कारभाराची आनी शिक्षणा खातीर प्रमाण भास म्हणून विधानसभेन 1965त इंग्लीश हगी प्रमाण भास थरयल्या.
नागांचें बरप कांय नासलें तरी लोकवेद, लोकांकाणयो आनी लोकगितां आशात. तांच्या काणतांनी, गितांची मधूर भाव आसात. -माणिकराव राम नायक गावणेकार
नागासाकी : जापानाच्या क्यूशू जुंव्यावयल्या नागासाकी जिल्ह्याचें मुखेल ठाणें. हें शार युराकामी न्हंयेच्या तोंडा कडेन आसून नागासाकी उपदर्या वयल्या ‘रिया’ देगेवयलें सुरक्षीत, खोल आनी मुखेल बंदर आसा. ताची रचणूक व्हड प्रेक्षकघरावरी आसून दर्या घुंवडायल्ल्यन तयार जाल्ली जमीन तितली सपाट आसा. बाकीचें शार दोंगुल्लेचे देंवतेचेर वशिल्लें आसा. सोळाव्या शतमाना सावन पुर्तूगेज आनी स्पेनीश वेपाऱ्यांची ह्या शारांत येरादारी आसताली. फुडें फकत हॉलंडी वेपाऱ्यांकच शारा लागसल्ल्या डेशिमा जुंव्यार रावपाची परवानगी मेळ्ळी. 1858 त नागासाकी वांगडा कांय बंदरां अस्तंती लोकांक उकतीं दवरलीं. 1903 च्या रुसो – जपानी झुजा मेरेन रशियी नावीक दळ ह्या बंदरांतच आलाशिरो घेतालें. मित्सुबिशी उद्देग समुहा वरीच तारवां बांदप आनी स्थापत्य अभियांत्रिकी आदी ल्हान – व्हड उद्देग तशेंच तिख्या लाटण कारखानो आदी खातीर ह्या शाराचें म्हत्व वाडलें. 9 ऑगस्ट 1945 ह्या दिसा अमेरिकन दुसरो बॉम ह्या शाराचेर उडयलो तेन्ना शाराचो मदलो भाग पुराय तरेन नश्ट जालो. तातूंत 36,000 मनशांक मर्ण आयलें. . 25-30 हजार लोकांक मार बसलो. फुडें झुज सोपलें उपरांत कांय वर्सां भितरच जपानी लोकांनी शाराची पुनर्वसणूक केली. सोफुकूजी चिनी देवूळ, औरा इगर्ज, ग्लोव मॅन्शन, बॉम पडिल्लें थंयचें ‘शांतीउद्यान’ हीं हांगासल्लीं पळोवपा सारकीं थळां. -कों. वि. सं. मं.
श्री नागेश देवस्थान : अंत्रूज (फोंडें) म्हालांतलें नामनेचें देवस्थान. पणजी ते मडगांव ह्या मुखेल रस्त्याचेर फर्मागुडी ह्या थळा पसून, फर्मागुडी-कवळें-फोंडें ह्या रस्त्याचेर सुमार 800 मी. अंतराचेर श्री नागेश महारूद्र देवाचें देवालय आसा. फोंड्यां बसथांब्या सावन हें थळ सुमार चार किमी. अंतराचेर आसा. श्री नागेश देवस्थान हें शकराचें स्वयंभू जागृत स्थान आसून थंयच्या शिवलिंगाची स्थापना खून पुर्विल्ल्या काळार सावन म्हळ्यार परशुरमान गोंयांत दशगोत्री सारस्वत कुळां आनी तांचीं कूळ दैवतां हाडून बसयल्लीं त्या काळांत जाल्ली, असो पुरावो सह्याद्री खंडांत मेळटा.
ह्या देवालया मुखार आशिल्ल्या शिलालेखांत ह्या थळाच्या पुर्विल्ल्या काळाविशीं म्हायती मेळटा. विजयनगर साम्राज्याच्या वीर प्रताप देवराय महाराय ह्या राजाचे कारकिर्दींत शके 1335 वा इ.स. 1413 ह्या काळांत गोमंतकांत नंजण गोसावी हो प्रतिहस्त आसतना माई शेणवी वागळे हाणें वेद खंडिकेचें कुळागर, नागझरी मळो शेत आनी गोलती वाड्या वयलें
