तें नृत्य अशें म्हणटात. ताल, अभिनय आनी लालित्य ह्या तिनूय कलांचो संगम म्हळ्यार नाच. विंगड विंगड प्रकारांचे पदन्यास (पांयांच्यो हालचली), हातांच्यो मुद्रा, आंग-गोळे-भुंवयो आनी अभिनय हांचेवतीन नाचांत रस आनी भाव हांची अभिव्यक्ती करपाची आसता. नाच हो कसल्याय विशयाचेर संकेताचेर वा कथेचेर आदारिल्लो आशता. उतरांचो उपेग करिनासतना फकत अभिनयाच्या आदाराचेर नाचाचें कार्य आसता आनी हेंच नाचाचें खाशेलपण.
सगळ्या वंशांच्या लोकांनी अनादी काळा सावन आपल्या धर्माचरणांत नाचाचो वापर केला. हॅवलॉक एलिस हाणें आपल्या ‘द डान्स ऑफ लायफ’ (1923) ह्या ग्रंथांत म्हळां, ‘पुर्विल्ल्या मानवी काळा सावन धर्म आनी धर्माविशींचें प्रम ह्या दोगांयचो आदिम आविश्कार नाचांतल्यानूच जायत आयला’. भारतांतल्या नाचाचो सगळ्यांत पोरणो पुरावो उत्तर नवाश्यम युगीन काळांतले सिंधु संस्कृतायेंतल्यान मेळटा. हडप्पांतलो नर्तकाचो विशीर्ष पुतळो आनी मोहें-जो-दाडोंतली नर्तकीची मूर्त हे सिंधू संस्कृतायेंतले कलेचे दोन म्हत्वाचे पुरावे आसात.
नृत्य, गायन आनी वादन ह्या तिनूय कलांचो संस्कृत वाड्.मयांत एकठांय उल्लेख मेळटा. वैदिक काळांत नृत्या सारकिल्ल्या कलांक शिल्प म्हणटाले. रामायण, महाभारत हातूंत लेगीत नाचाचे खूब उल्लेख मेळटात. पुराणांतल्या सर्गाच्या वर्णनांनी नृत्य – गायनाचो सर्रास उल्लेख मेळटा. देव आनी देवता नाच करतात आनी ते नाचांत तरबेज आसतात अशें पुराणांतल्यान समजता. असले नर्तक मंडळी भितर शिवाचें नांव सगळ्यांत पयलीं येता. शिव हो विश्वांतलो आदि – नर्तक. नृत्यकलेंतल्या ताच्या प्राविण्याक लागून भक्तांनी आनी नृत्याचार्यांनी ताका ‘नटराज’ हेंच रूप चड लोकप्रिय आसा. शिवाच्यो अश्टमुर्ती सांगल्यात, तशेंच वेगळ्या संदर्भांत चार मुर्ती सांगल्यात त्यो अशो – सहारमूर्त, दक्षिणामूर्त, अनुग्रहमूर्त आनी नृत्तमूर्त म्हळ्यारूच नटराज. सृश्ट, स्थिती, सांवार, तिरोभाव आनी अनुग्रह ह्यो पाँच क्रिया तो नाचाच्याच आदारान करता. शिवाचो हो नाच उत्तरेक कैलासाचेर आनी दक्षिणेंत चिदंबरमाक चलता. शिवाच्या विश्वनृत्याचें वर्णन नाट्य – नृत्यशास्त्रांत मेळटा. तशेंच पुराणांनीय शिव – नृत्याचीं वर्णनां आसात. पुराणकारांच्या मतान शिव हो पार्वतीक संतुश्ट करपा पासत नाच करता. नाट्य – नृत्यशास्त्राच्या ग्रंथांत तांडव नाचाचे सात प्रकार आसात ते अशे – 1) आनंदतांडव 2) संध्यातांडव 3) कालिकातांडव 4) त्रिपरतांडव 5) संहारतांडव 6) गौरीतांडव 7) उमातांडव. शिवाची बायल एमा हीय नृत्य कुशळ आसून तिणें तो नाच बाणासुराची धूव उषा हिका शिकयलो आनी उषेन तो वृंदावनांतल्या गोपींक शिकयलो, थंयसावन तो यादव बायलां कडल्यान द्वारकेंत वचून उपरांत देशभर पातळ्ळो असोय उल्लेख मेळटा.
अभिनय – नाट्यांतलो भाव आनी रस हे जाच्या योगान प्रेक्षकांच्या काळजा मेरेन पावता तो अभिनय. अभिनयाक लागुनूच नाचाक खरो अर्थ प्राप्त जाता. अशे ह्या अभिनयाचे चार प्रकार आसात – आंगिक, वाचिक, आहार्य आनी सात्विक. (पळयात अभिनय).
भारतांतल्या कितल्याश्याच पुर्विल्ल्या आनी आर्विल्ल्या राजांनी नृत्यकलेक आलाशिरो आनी उर्बा दिली. चोळ राजे हे कलेचे खूब भोक्ते आशिल्ले. क्षेत्रज्ञ हो आंध्रांतल्या मुव्वा नांवाच्या खेड्यांतलो, थंयच्या गोपालस्वामी ह्या देवाचो भक्त. ताणें त्या देवाचेर सुमार चार हजार गितां बरयलीं. तो आपलीं पदां नाचाचेर बसोवन गोपालस्वामी सामकार करतालो. दक्षिणेंत तो एक म्हान नर्तक अशें मानतात. भरतनाट्यमांतलो पदम हो प्रकार ताच्या गितांचेरूय आदारला. आंध्रांतलो आनीक एक नृत्यगुरू म्हळ्यार सिध्देंद्र. हाणें ‘पारिजात’ हें नृत्यनाट्य बरोवन रंगमाचयेर हाडलें. थंयच्याय काकतीय राजांच्या दरबारांत जयपसेन नांवाचो एक सेनापती आशिल्लो. हाणें नृत्यरत्नावली नांवाचो एक ग्रंथ बरोवन, तातूंत त्या काळांतल्या नृत्यप्रकाराचें विस्तारान वर्णन केलां. वरंगळाचो राजा प्रतापरूद्र हो शिवाचें गुणगान करपी खूब नाच करतालो. ताच्या दरबारांत माचलदेवी नांवाची एक नामनेची नर्तकी आशिल्ली. विजयनगराचो सम्राट कृष्णदेवराय हाणें फकत नाचाखातीरूच एक रंगमंदीर बांदिल्लें. राजा कुमरगिरी हो कोंडतिड्डचो रेड्डी वंशाचो राजा. ताणें ‘वसंतराजीयम’ ह्या नांवाचो नृत्यकलेचेर एक व्हड ग्रंथ बरयला. उत्तरेक, संत हरिदास हो कथक नृत्याचो जनक मानतात. ताचो नाच आयज लेगीत केरळांत ‘अष्टपदीआट्टम’ ह्या नांवान प्रसिद्द आसा. शंकरदेव ह्या आसामांतल्या एक म्हान संतान एका ‘अंकियानट’ नांवाच्या नृत्यप्रकाराक जल्म दिला. ह्या प्रकारांत ताणें उत्तरेच्या आनी दक्षिणेच्या नाचाचीं खाशेलपणां एकठायल्यांत. तशेंच, नाचाच्या क्षेत्रांत बालसरस्वती, रुक्मिणीदेवी अरुंडेल, पद्मिनी, शांता राव, यामिनी कृष्णमुर्ती, अमला शंकर, मृणालिनी साराभाई, जव्हेरी भगिनी, गोपीकृष्ण, बिरजूमहाराज, राम गोपाल हीं नामनेचीं नांवां आसात. वैदिक काळांत नाचाचो प्रचार आशिल्लो, पूण ते कलेवयले त्या काळांतले ग्रंथ मेळटात. ह्या विशया वयलो सगळ्यांत पोरणो ग्रंथ म्हळ्यार ‘नटसूत्र’. शिलाली हाणें हो ग्रंथ बयरला. हाचे उपरांतचो म्हत्वचो ग्रंथ म्हळ्यार नंदिकेश्वराचो ‘भरतार्णव’, ‘अभिनयदर्पण’ ही ह्याच ग्रंथाची आवृत्ती. भरताचो ‘नाट्यशास्त्र’ हो ग्रंथ नाट्याविशीं आसा. हाचे उपरांत ‘अगग्नी पुराण’ आनी ‘विष्णुधर्मोत्तर पुराण’ हे ग्रंथ येतात. हीं दोगूय पुराणां आसात पूण तातूंत नृत्य-नाट्याचो खूब विचार केला. हीं दोनूय पुराणां इ.स. 500 ते 800 ह्या काळांतलीं आसात. इ.स. च्या तेराव्या शेंकड्यांत शाड्.र्गदेव ह्या काश्मिरी पंडितान ‘संगीतरत्नाकर’ नांवाचो आनी धनंजयान ‘दशरुपक’ नांवाचो ग्रंथ बरयलो. हे सगळे ग्रंथ संस्कृत भाशेंत आसात. ‘शिलप्पधिकारम’ हें तामीळ भाशेतलें महाकाव्य. ह्या महाकाव्यांत नाचाचेर बरोच विचार केला.
सादारणपणान तेराव्या शेंकड्या सावन नृत्यकले विशीं ग्रंथ निर्माण जाल्ल्याचें दिसता. गुजरातांतल्या वचनाचार्य सुधाकलासाचें ‘संगीतोपनिषत्
