सरोधर’, असामांतली ‘हस्तमुक्तावली’, मणिपूरांतलो ‘गोंविंद संगीत लालाविलास’, ओरिसांतलो महेश्वर महापात्र हाचो ‘अभिनवचंद्रिका’, बंगालांत रघुनाथाचो ‘संगीत दामोदर’, केरळांतलो ‘हस्तलक्षदिपिका’ हे नृत्याचेर बरयल्ले ग्रंथ आसात.
भारतांत भरतनाट्यम्, कथकळी, कथक आनी मणिपुरी हे चार शास्त्रीय नाचाचे संप्रदाय आशात. तशेंच यक्षगान, वीथीभागवतम, कूटियाट्टम, ओडिसी, कुचिपुडी, गरबा, रास हे संप्रदाय आसात. हांचे भायर उदयशंकर नृत्य संप्रदाय आनी रवींद्रनाथ ठाकूर नृत्यसंप्रदाय अशे दोन नृत्यसंप्रदाय हालींच तयार जाल्यात. ह्या नृत्यशैलींची आनी प्रकारांचीथोडे भितर म्हायती अशी –
भरतनाट्यम – हो सगळ्यांत पोरणो नाचाचो प्रकार तामीळनाडूंत सुरू जालो आनी देवदासींनी ह्या नाचा प्रकाराची जतनाय केली म्हणून ताका ‘दासीआट्टम’ अशेंय म्हणटात. हे शैलींत अलारिपू, जतिस्वरम्, शब्दम्, वर्णम्, पदम्, जावळी, तिल्लाना हे नाचाचे प्रकार आसात. मीनाक्षीसुंदरम् पिळ्ळै, गौरी अम्माळ, बालासरस्वती, रुक्मिणीदेवी ऍरंडेल, कमला, इंद्राणी रेहमान हे भआरतनाट्यम् शैलींतले नामनेचे नर्तक – नर्तकी.
कथकळी नृत्य – हें केरळांतलें नृत्यनाट्य, मुटियाट्टम्, कैष्णानाट्टम्, रामनाट्टम ह्या पुर्विल्ल्या केरळी नृत्यनाट्याचें परंपरेंतल्यान आयलां. पांचाली करूणाकर पणिक्कर, गुरु शंकरन् नंपुतिरी, राघवन पिळ्ळै आशान, कलामंडलम् कृष्णन् नायर, मांकुळम् विष्णु नंपूतिरी, गुरु गोपिनाथन्, कुंचू कुरूप, कृष्णन् कुट्टी ह्या गुरु आनी नर्तकांक कथकळी नृत्यांत खूब नामना मेळ्ळ्या. कथ्थक नाच – मोगल काळांत जल्माक आयिल्लो हो नाच कसल्याय कथानकाचेर आदारिल्लो आसता. ह्या नृत्याक तबलें, पखवाज, सारंगी ह्या वाद्यांनी साथ – संगत आसता. कथ्थक शैलीचीं लखनौ, जयपूर आनी बनारस हीं तीन घराणीं सात. अच्छज महाराज वा जगन्नाथ महाराज, शंभू महाराज, जयलाल, लच्छू महाराज, बिरजू महाराज, गोपीकृष्ण, रोशनकुमारी, सितारादेवी, दमयंती जोशी हे नामनेचे कथ्थक नर्तक – नर्तकी.
मणिपुरी नृत्य – मणिपूर, त्रिपुरा, आसाम, बंगाल ह्या प्रदेशांनी ह्या नाचाचो प्रचार आसा. अर्जून ह्या नाचाचो प्रवर्तक मानतात. इ.स. च्या बाराव्या शेंकड्यांत राजकुमार खंबा आनी राजकुमारी थोइबी हाणीं ह्या नाचाचो प्रसार केलो. ‘चाली’ आनी ‘भंगी’ ह्यो मणिपूरीच्यो खाशेल्यो नाचाच्यो रचना आसात. लायहरोबा, संकीर्तन, करताल चोलम्, पुंग चोलम हे लोकांनाच मणिपुरी नाचात आस्पावतात. मणिपुरी नाचात आस्पावतात. मणिपुरी हो दादले-बायलांचो चोमो-नाच आसा. स्वरुपानंद, रसानंद अमुबी सिंग हे नाचाचेगुरू आनी झवेरी भयणी, सविता मेहता ह्यो नामनेच्यो नर्तकी.
ओडिसी नाच – हो ओरिसांतलो सामको पोरणो नाचाचो प्रकार आसून, भरताच्या नाट्यशास्त्रांतूय हाचो उल्लेख मेळटा. महेश्वर महापात्राच्या ‘अभिनयचंद्रिका’ ह्या ग्रंथांत ह्या नाचाचें बरेंच तंत्रशुध्द वर्णन मेळटा. मोहन महापात्र, पद्मचरण दास, केलूचरण महापात्र, डॉ. कुमकुमदास, यामिनी कृष्णमूर्ति हे ओडिसी नाचाचे नामनेचे नर्तक-नर्तकी.
कुचिपुडी नाच – हो नाच आंध्र प्रदेशांतल्या कुचिपुडी नांवाच्या गांवांतल्या लोकांनी रूढ केलो. ‘मुचपळ्ळी कैफियत’ ह्या ग्रंथांत ह्या नाचाचो उल्लेख मेळटा. सिधअदेंद्र योगी हो ह्या नाचाचो जनक मानतात. कोराडा नरसिंहराव, इंद्राणी रेहमान, यामिनी कृष्णमुर्ति हे कुचिपुडी नर्तक – नर्तकी आसात.
यक्षगान – हो कर्नाटकांतलो पारंपारीक नाच. हो रामायण, महाभारत, पुराणां हांच्या विशयाचेर आसता.
ओट्टन तुळ्ळल नाच – नामनेचो मळ्याळम् कवी कुंचन नंप्यार हाणें हो नाचाचो प्रकार अस्तित्वांत हाडला. ह्या नाचाचें ‘कथकळी’ कडेन बरेंच साम्य आसा. पूण ह्या नाचांत एकूच नर्तक आसता. केरळी मलबार रामन नायर हो ह्या नाचाचो नामनेचो नर्तक. तशेंच केरळांत ‘मोहिनीआट्टम’ हो एक नामनेचो नाचाचो प्रकार आसा. तेच भाशेन ‘भागवत मेळा नाटक’ हें तंजावरांतलें पारंपारीक नृत्यनाट्य.
उदय शंकर नृत्यसंप्रदाय – भारतीय नाचाक आर्विल्ल्या तंत्रांनी समृध्द करपी नर्तक म्हणून उदय शंकराची नामना आसा. भारतीय नृत्यपरंपरेंत ताणें आर्विल्ल्या अस्तंती बॅलेचो प्रवाह हाडून सोडलो. अस्तंती बॅले, उदेंती नाच, भारतीय लोकांनाच आनी पुर्विल्ल्या हिंदू शिल्पशास्त्रांतल्यो नाचाच्यो अवस्था हांच्या अभ्यासांतल्यान ताणें स्वताची अशी खाशेली नृत्यशैली तयार केली. ताणें राधाकृष्णा सारक्या पुराणीक आख्यायिकां भाशेनूच आर्विल्ली समाजजीण आनी तातूंतल्यो अडचणी हांचेर आदादरीत नृत्यनाट्यांय निर्माण केलीं. ‘लेबर ऍन्ड मशिनरी’ ह्या नृत्यनाट्यांत ताणें गिरणीचो धनी आनी कामगार हांचे मदलो संघर्श दाखयलो. ‘द ऱ्हिदम ऑफ लायफ’ हातूंत भारतीयांतले
