नृत्यनाट्यां खातीर फकत मणिपूरी मणिपुरी तंत्र अर्दवट दिशिल्ल्यान ताणें कथकळी शिकोवपा खातीर दक्षिण भारतांतल्या नृत्यगुरूंची शांतिनिकेतनांत नेमणूक केली. मणिपुरी, कथकळींतले कांय सादे-सोपें नृत्यबंध आनी कांय लोकांनाचाच्यो हालचाली हांच्या संयोगांतल्यान ताणें एक आगळीच शांतिनिकेतन नाचाची शैली निर्माण केली. समाजाचे संस्कृतीक जिणेंत नाचकलेची सुवात आनी दर्जो वाडोवपा खातीर ताणें खूब यत्न केले. भारतीय नाचाच्या पुनरुज्जीवनांत ताचो वांटो खूब म्हत्वचो आसा .
भारतीय लोकांनाच – गांवगिऱ्या समाजांत तशेंच भारतांतल्या आदिवासी जमातीनीं करतात त्या नाचांक लोकांनाच म्हणटात. हे नाच परंपरेन येतात. ते शिकोवपा खातीर तांकां शिक्षकाची वा कलावंताची गरज नासता. तांकां रंगमाचयेचीय गरज नासता. लोकांची करमणूक करून तांचे मुखार आले कलेचें प्रदर्शन करप इतलोच लोकांनाचाचो हेत आसता. तशेंच लोकांनाचांतलो भावनाविश्कार हो सैमीक आसता. ज्या प्रदेशांत वास्तव्य करतात, त्या प्रदेशाचो स्वभाव, संस्कृताय, वातावरण, सामाजीक दर्जो, कर्तव्यां आनी भावार्थ तांच्या लोकांनाचांनी झळकता.
भारतीय लोकांनाच हे चडशे बायलांचे आनी दादल्यांचे वेगवेगळे आसतात. कांय आदिवासी जमाती सोडल्यार हेर लोकां भितर एकठांय दादले-बायलो हांच्या नाचाची पद्दत ना. सामान्यपणान लोकांनाचाचे तीन वर्ग पडटात ते अशे – 1) लडाऊ वा शौर्यपूर्ण नाच – शिकारेचे नाच, दशावतारांतले झुजानाच, रुपडीं घालून केल्ले नाच, लेझीम आनी धोल हांचे साथीचेर केल्ले नाच, शिमग्यांतलो रोमटांनाच, बडयांनाच, भाले घेवन केल्ले नाच ह्या वर्गांत येतात. 2) समाजीक नाच – पेरणे वेळार आनी कापणे वेळार करतात ते नाच, तशेंच नागपंचम, चवथ, नवरात्र, दसरो, होळी ह्या परबां वेळार करतात ते नाच ह्या वर्गांत येतात. 3) धर्मीक आनी संस्कारीक नाच – रथ आनी पालखी हांचे मुखार करतात ते नाच, ग्रमादेवतेच्या उत्सवांत करतात ते नाच, गरबा, रास, कजरी, धालो, नौटंकी हे नाच, जल्मासुवाळो, लग्नासुवाळ्यांनी करतात ते नाच ह्या वर्गांत आस्पावतात. आदिवासी लोकांचे जिणेंत नाचाक खूब म्हत्व आसा. नाच हो तांच्या देवकृत्यांतलो मुखेल सुवाळो. नाच करूनूच हे लोक आपली खोशी प्रगटायतात. तांचे मूखार नाच हे लडाऊ वृत्तीचे आसतात. भारताच्या विंगड विंगड प्रदेशांतल्या मुखेल लोकानाचांची थोडेभितर म्हायती अशी – आसाम – हांगा खूब तरांचे लोकांनाच आशात. ‘बिहू’ हो पारंपारीक नाचाप्रकार बिहू ह्या उत्सवा प्रसंगाचेर करतात. ‘हुकारी’ हो बिहू नाचाचोच एक प्रकार. आसाम नी ब्रह्मदेशाच्या शिमेवाठारांत रावपी नागा लोकां भितर खुबशो पोटजमाती आसात, त्या जमातींचे स्वतंत्र अशे लोकांनाच आसात. पीक कापणेच्या हंगामांत दादले-बायलो हे दोन ओळींनी ‘खांबा लिम’ नाच करतात. ‘नृइरा लिम’ वा कोंब्यांचे झुजीचो नाच हो चले-चलयो मेळून करतात. ‘बोरोकाचारी’ हे शिवशक्तीचे उपासक आसून शताच्या दिसांनी ते ‘बिहू’ आनी ‘वैशाखू’ हे नाच करतात. लग्नसुवाळ्या उपरांत ‘हाबाजानाई’ हो नाच करतात. ‘नट पूजा’ हो दोनूय हातांनी तरसादी घेवन करपाचो शिवाचो नाच. मिझो जमातीचे लोक कोंडे घेवन नाच करतात. आसामांतल्या वैष्णव संप्रदायाच्या ‘अंकिया नाट’ वा ‘भावना’ ह्या धर्मीक लोकनाट्यांनी ‘बिहुआ’, ‘वतुआ’ हे नाचाचे प्रकार करतात. ‘ठुलिया’ हो रुपडीं घालून करपाचो नाच. तेच भशेन ‘खुलिया’ हो रासक्रीडेचो नाच, ‘देवधानी’ हो देवदासी सारकिल्ल्या बायलांनी करपाचो नाच आसून, ‘ओजापली’ ह्या नाचांत शक्तिपूजा करतात. धोलाचे साथीचेर पदां म्हणून ते नाच करतात. मणिपूर – मणिपूर ही खास नर्तकांची भूंय अशें मानतात. ‘रास’ हो मणिपूर लोकांनाचाचो आत्मो. ‘लाय हरोबा’ हो एक पोरणो लोकनाचाचो प्रकार. हो नाच ग्रामदेवतांक ओंपतात. संकीर्तन ह्या एका पारंपरीक धर्मीक नाचा प्रकारांतल्यान ‘पुंग चोलम्’ (धोलानाच) आनी ‘करताल चोलम्’ हे नाचाचे प्रकार निर्माण जाल्यात. ‘रासलीला नाच’ हो सगळ्यांचो आवडीचो लोकांनाच आसून तातूंत चैत्र पुनवेक ‘बसंत रास’,. कार्तिक पुनवेक ‘महारास’ आश्विन अश्टमीक ‘कुंजरास’ अशे प्रकार आसात.
बंगाल – कीर्तन हो बंगालांतलो खाशेलो नाचाचो प्रकार आसा. रस्त्यावयल्यान धर्मीक भावनेन नाच-पदां म्हणीत नर्तकांचो चोमो वता ताका ‘नागर कीर्तन’ म्हणटात. खेड्यांनी पदां म्हणून नाच करतात तांकां ‘बाउल’ अशें म्हणटात. ‘जात्रा’ हो पारंपरीक नृत्यनाट्यप्रकार. कृष्ण जात्रा, चंडी जात्रा, चैतन्य जात्रा अशे जात्रांचे हेर भेद आसात. हो जात्रा नाचाचो प्रकार प्रशिक्षीत भोंवपी नर्तकसंचाकडल्यान गांवागांवांनी करतात. ह्या नाचाचे विषय कृष्णलिलेंतल्यानघेतात. समाजीक आनी देशभक्तीच्या विशयांचेरूय नाच करतात. ‘गंभीरा’ हो एक खाशेलो रुपडीं घालून करपाचो नाच. बावरी आनी डोम जमातीचे दादले ‘रायबेश’ हो झुजानाच करतात. ‘ढाली’ होय अशेच तरेचो नाच आसा. तरणाटे दोनूय हातांनी बडयो घेवन व्हड उमेदीन बडयांचो नाच करतात.
बिहार – बिहारांतल्या आदिवासी संथाळ जमातीच्या नाचांनी शिकार आनी शेतकी जिणेचें दर्शन घडटा. ‘माघी परब’ ह्या मकर संक्रांतीच्या उत्सवांत ‘बुरू’ नाच करतात. ‘दसाई’ नाच हो दसऱ्याक करतात. ‘बा परब’ हे होळयेचे परबेक ‘डांगा’ आनी ‘झिका’ हे नाच करतात. ओराओं आनी मुंडा दिवासी लोक ‘सरहुल’, ‘करमा’, ‘जातरा’, ‘जदुर’ हे लोकांनाच करतात. विंगड विंगड ऋतूंनी हे नाच दादले-बायलो मेळून करतात. ‘पैका’ हो झुजानाच फकत दादलेच हातांत धाल-तरसाद घेवन करतात. सेराईकेला लोकांच्या ‘छाऊ’ नाचांनी ह्या प्रदेशाची खाशेली संस्कृताय दिश्टी पडटा. मिथिला बायलो ‘जट-जटिन’ हो नाच पावसाच्या दिसांनी चान्न्याचे राती करतात. पेरणी, कापणी, लग्नसुवाळे अशा प्रसंगांनीय कांय लोकनाच करतात.
उत्तर प्रदेश – कथ्थक हो हांगाचो मुखेल नाच. राधा-कृष्ण आनी गोपी हांचेर आदारीत अशे हांगा बरेच लोकांनाच आसात. रासलीला नाचाचे जायते प्रकार त्या प्रदेशांत प्रचलीत आसात. होळयेक बायलोय उमेदीन नाच करतात. ‘नौटंकी’ हो हांगाचो नामनेचो पारंपरीक नाचाचो प्रकार. उत्तर प्रदेशांतले कांय लोकांनाच कांय खाशेल्या जमातीचेंच आसतात. अहीर जमातींत जल्म, लग्न ह्या प्रसंगाचेर नाच करतात. कहार जमातीचे नाच जोशपूर्ण आसतात. चामार जमातीचे नाच विनोदी धर्तेचेर आसतात. कुमाऊं जमातींत दादले बायलो मेळून ‘झोरा’ हो चोम्यानाच करतात. ‘छपेली’ ह्या नाचांत, नर्तकीच्या एका हातांत हारसो आनी दुसऱ्या हातांत लेस आसता. दुस्मानां पासून मुक्ती मेळची म्हणून ‘जागर’ हो नाच करतात. जोनसार जमातीचे लोक ‘थाली’ हो नाच करतात. उत्सवा वेळार दादले-बायलो ‘जैता’, ‘जद्दा’ हे नाच करतात.
