दादले हातांत तरसादी घेवन ‘थोरा’ हो झुजानाच करतात.
पंजाब – शेतकार लोकांचो ‘भांगडा नाच’ हो हांगाचो नामनेचो नाच. दादल्यांच्या ह्या नाचांतलो जोम आनी उमेद पंजाबी बायलांच्या ‘गिध्दा’ नाचांतूय दिश्टी पडटा. ‘झुमर’ हो दादल्यांचो टिपरी नाच आसून, मेळ्यांनी-उत्सवांनी चलयो ‘किकली’ हो नाच करतात.
हिमाचल प्रदेश – हांगाच्या नाचाची लय संथ आसता. दसऱ्याच्या उत्सवांत राम-लक्ष्मण आनी रावण हांचे मदलो झुजानाच हो तांच्या चोम्यानाचाचो एल उत्कृश्ट आविश्कार. ‘सांगला’ हो नाच दादले-बायलो मेळून स्थानिक देवतेक प्रसन्न करून घेवपा पासत करतात. ह्या नाचाचे ‘बक्यांग’, ‘दक्यांग’, ‘कयांग’ अशेय प्रकार आसात. धनगर लोक ‘गद्दी’ हो नाचाचो प्रकार करतात.
काश्मीर - ‘रोफ’ (रूफ) ह्या बायलांच्या नाचाची लय संथ आसता. सणासमारंभाक वा पीक कापणेच्या वेळार हो नाच करतात. ‘हिकात’ हो नाच तरणाटे चले-चलयो करतात. ‘बचनगमा’ हो तरणाट्या चल्यांचो खाशेलो नाचाचो प्रकार. जम्मू प्रदेशांतल्या डोग्रांचे भांगडा नाच जोशपूर्ण आसतात.
राजस्थान - ‘घूमर’ हो हांगाचो नामनेचो नाचाचो प्रकार. तो चडसो नवरात्राच्या दिसांनी करतात. हो नाच दादले-बायलो मेळून करतात. उदेंत राजस्थानांतल्या शेखवटी प्रदेशांत, होळये दिसा दादले ‘गींदड’ हो लोकांनाच करतात. ‘खयाल’ हो हांगाचो नामनेचो लोकांनाच. ‘भवाई’ ही राजस्थानांतल्या नर्तकांची एक पारंपरीक जमात आसा. ह्या नाचांत बायलो वांटो घेनात. भवाई नर्तक गांवागांवांनी हो नाच करतात. भिल्लांच्या जमातींनीय खूबशे लोकांनाच आसात. लग्नसुवाळे वा उत्सवांच्या वेळार दादले बायलो ‘घूमर’ हो नाच करतात. होळयेक दादले ‘गैर’ हो बडयो हातांत घेवन नाच करतात. ‘घूमरा’ हो भिल्लांचो एक आकर्शक नाचाचो प्रकार. ‘शंकरिया’, ‘कच्छीघोडी’ आनी ‘पणिहारी’ हे गारूडी जमातीचे पारंपारीक नाच.
मध्य प्रदेश – हांगाच्या आदिवासी लोकांचे खूबशे लोकांनाच आसात. ‘करमा’ हो आदिवासी गोंड जमातीचो मुखेल नाचाचो प्रकार. गोंड लोक रानांत भोंवतना घोडबडयांचो (स्टिल्ट) उपेग करतात. तांचो ह्या बडयां वयलो नाच पळोवपा सारको आसता. बस्तरचे माडिया आदिवासी जमातीचे लोक ‘गौड’ हो दादले-बायलांचो नाच करतात. भाद्रपदांतले पुनवेक ‘नवा, ‘राणी’ आनी माघ, चैत्र म्हयन्यांत ‘देवारी’, ‘चैत दंडा’ हे नाच करतात. शेतांत बी पेरतकच ‘बीज पुतनी’ हो नाच करतात. पावसाचे उपासने खातीर रातभर ‘गोंचा’ हो नाच करतात. आंकवार चले-चलयो ‘लक्ष्मीजागर’ हो नाच करतात. बंजारा जमातींतले लोक उत्सवा वेळार ‘लांगी’ हो नाच करतात. हेच जमातींत बायलांचो ‘लोटा’ हो नामनेचो नाचाचो प्रकार आसा. ओरिसा – हांगाच्या दिवासी लोकां भितर गदाबा, जुआंग, खोंड, गोंड, बैगा, साओरा अशे विंगड विंगड लोकांनाचाचे प्रकार आसात. मयुरभंज प्रदेशांत ‘छाऊ’, ‘गरूडवाहन’, ‘मायाशावरी’ हे पैका जमातीचे खाशेले लोकांनाच आसात. हांगाच ‘करमा’ हो नाच देवतेचे राधने खातीर करतात. भूमीया जमातींत बुरू बोंगा देवतेचे उपरासने खातीर ‘जगुर’ नाच करतात.
गुजरात - ‘गरबा’ हो गुजरातांतलो नामनेचो लोकांनाच. थंय रासलीला नी कृष्णलीला हे नाचूय प्रचलीत आसात. दादल्यांच्या ‘दंडिया रास’ ह्या नाचांत घुंगूर बांदिल्ल्या बडयांचो वापर करतात. ‘टिपणी’ हो श्रमीक लोकजीणेचेर आदारिल्लो खाशेलो नाचाचो प्रकार.
आंध्र प्रदेश – कूचिपुडी, यक्षगान हे हांगाचे तंत्रशुध्द आनी अभिजात लोकांनाच. आंध्र प्रदेशांतली भटकी वंजारी वा लंबाडी जमातींची नाचां खातीर नामना सा. हे जमातींतले दरेके बायलेक ह्या नाचांत वांटो घेवंचो पडटा. ते बगर तांकां लग्न जावपाक मेळना. सिद्दी जमातींतल्या झुजानाचांत आफ्रिकी आदिवासी नाचाची सया झळकता. हांगाच्या ‘डप्पू’ नाचाचीय नामना आसा. चेंचू जमातीच्या बायलांचे नाच आकर्शक आसतात. ‘मथुरी’ हो नाच दादले - बायलो मेळून करतात. ‘बतकम्मा’, कुम्मी’ हे बायलांचेच नाच.
तामिळनाडू – नामनेचो ‘भरतनाट्यम्’ हो नाच तमिळनाडूचो. ह्या प्रदेशांत कावडी, करगम्, ओइलाट्टम्, कुम्मी, कोलाट्टम् हे लोकांनाच रूढ आसात. ‘पिन्नल कोलाट्टम’ हो हांगाचो गोफनाच. ‘कुरवंजी’ हो तमिळनाडूंतल्या लोकांनाचाचो खाशेलो प्रकार आसून ताका भरतनाट्यम् नाचाचें मुळावें रूप मानतात.
कर्नाटक – हांगाचे कांय नाच समाजीक, धर्मीक तशेंच भूतबादेचें निवारण जावपा खातीर करतात. दक्षिण कर्नाटकांत विशिश्ट भूतदेवतेचो पुजारी ‘भूतकोला’ हो नाच करता. हया नाचाच्यो हालचाली आनी भेस भिरांकूळ आसता. पिकाचे कापणे उपरांत ‘घोडो नाच’ करतात. नागदेवतेचे उपासने खातीर ‘वैद्य’ नाच करतात. सुगी वेळार आनी उत्सवाच्या प्रसंगाचेर ‘बलाकट’ नाच करतात. एका खाशेल्या धर्मसुवाळ्याचेर करतात त्या ‘करगा’ नाचांत गांवांतले सगळे लोक वांटो घेतात. ‘यक्षगान’ हो हांगाचो अभिजात नाच.
केरळ – कथकली हो केरळांतलो अभिजात नाच. मोहिनीआट्टम् आनी ओट्टन तुळ्ळल हे नाचाचे प्रकारूय अभिजात मानल्यात. ‘कोलकळी’ हो मोपला मुसलमानांचो नामनेचो लोकांनाच. ह्या नाचा वांगडा म्हणटात तीं पदां हिंदू देवतांचीं आसतात. ‘भद्रकळी’ हो धर्मसुवाळ्याचो नाच देवळांत करतात. ह्या नाचाच्या शेवटाक ‘तियाट्टू’ हें अग्निनृत्य करतात. ओणम् परबे वेळार केरळी बायलो ‘काईकोट्टिकळी’ हो नाच करतात. खेड्यांतल्यो चलयो ‘अत्तापू’ नांवाच्या फुलांचें रींग करून फेर धरून नाचतात. पद्मनाथ स्वामीच्या उत्सवाचेर नायर लोक ‘वेलकळी’ हो झुजानाच करतात. ‘कळियाट्टम्’ हो एक धर्मीक नाच.
महाराष्ट्र – महाराष्ट्रांत लोकानाचाची समृध्द अशी परंपरा आसा. थंयच्या गोंड, भिल्ल, कातकरी ठाकूर, कोरकू ह्या आदिवासी जमातींनी खाशेले अशे नाचाचे प्रकार आसात. ह्या वाद्याचें साथीचेर हे नाच करतात, त्या वाद्यांच्यानावांनीय ते नाच वळखतात. देकीक – धोलाचो नाच, तंबोऱ्याचो नाच. आदिवासी जमातींनी जल्म, लग्न, मरण ह्या प्रसंगांचेरूय नाच करतात. ‘वारी घालप’ हो नाच तांच्या मरणा वेळार करतात. तशेंच ‘घेराचो नाच’, ‘रथाचा नाच’ अशेय तांचे कांय प्रकार आसात. कांय मागाशिल्ल्या जमातींनी ‘कडकलक्ष्मी’, ‘भगत’, ‘वीर’ अशे धर्मीक सुवाळ्यांचेर नाच करतात. दर्यादेगेवयल्या वाठारांनी कोळी नाचाचे खूब प्रकार आसात. ‘नकटो’ हो एक तांचो विनोदी नाचाचो प्रकार आसून तातूंत खारवी, खारवीण आनी नकटो अशीं तीन पात्रां आसतात. ‘काठखेळ’ ह्या नाचांत बडयांच्या तालार फेर धरून नाचतात. कोंकणांतल्या कुणबी समाजांत गौरीचो आनी गौरींगणपतीचो ‘चेऊली नाच’ करतात. ताका
