‘जाखंडी’ अशेंय म्हणटात. नागरी समाजंत टिपरी आनी गोफ नाच आसात. हे नाच विदर्भांत कोजागिरी पुनवेक आनी कोंकणांत गोकुळअश्टमीक करतात.
लेझीम हो महाराष्ट्रांतलो एक मुखेल नाचाचो प्रकार. हो नाच दादलेच करतात. दिंडी आनी कालो हे दोन मुखेल धर्मीक नाचाचे प्रकार. दशावतार आनी बोहाडा हीं नामनेचीं पारंपारीक नृत्यनाट्यां. ‘राधा’ वा ‘गौळण’ नाच हे थंयचे लोकप्रिय आनी कलात्मक नाचाचे प्रकार. ह्या नाचांत राधा आनी कृष्ण हांचे मदलो मोग आनी राधेची मिलनाची ओड असो विषय आशिल्लीं पदां म्हणून हो नाच करतात. तमाशा हो महाराष्ट्राचो आवडीचो असो नृत्यप्रधान लोकनाट्याचो प्रकार. तातूंत ‘लावणी’ ह्या शृंगारीक नाचाचो आस्पाव जाता. महाराष्ट्रांत बायलांचे अशे खास पारंपारीक नाचाचे प्रकार आसात. हे नाच देकीक – फुगडी, पिंगा, किस, बाई किस हे मंगळागौर, गौरीपुजा, कोजागिरी, नागपंचम अशा बायलांच्या उत्सव परबां वेळार करतात.
आर्विल्ल्या काळांत महाराष्ट्रांत अभिजात नाचाचो प्रसार करपाचें आनी नाचाक समाजीक प्रतिश्टा मेळोवन दिवपाचें श्रेय उदय शंकर आनी मेनका ह्या नामनेच्या भारतीय नृत्यकारांक मेळटा. दमयंती जोशी, पार्वती कुमार, सुरेंद्र वडगावकर, मोहन कल्यानपुरकर, रोहिणी भाटे, मंदाकिनी मालवीय, कनक रेळे, सुचेता भिडे हे महाराष्ट्रांतले कांय नामनेचे नर्तक-नर्तकी.
गोंय – गोंयांक अभिजात नाचाची परंपरा ना तरी लोकानाचाची परंपरा समृध्द आसा. विंगड विंगड वाठारांनी वेगवेगळ्या प्रकारांच्या नाचांनी गोंयचे कोंकणी संस्कृतीचें दर्शन घडटा.
धनगर जमातींत होरबाला, चपय आनी राधाकृष्ण अशे तीन प्रकारचे नाच करतात. होरबाला हो नाच दसऱ्याक करतात, जाल्यार चपय हो नाचाचो प्रकारशिगम्याक करतात. ह्या दोनूय नाचांनी पदां म्हणिनात. तांच्या ‘राधाकृष्ण’ ह्या नाचाक ‘राधा किर्तन’ अशेंय म्हणटात. धनगरी बायलांची फुगडी ही हेर फुगडे परस मात्शी वेगळी आसता. गोंयांतल्यो गांवगिऱ्या वाठारांतल्यो बायलो विंगड विंगड प्रकारांची फुगडी घालतात. फुगडेक वाद्यांची साथ नासता पूण फुगडी गितांची साथ आसता. क्रिस्तांव गावडे इंत्रुजा वेळार ‘दांडलां’ खेळ खेळटात. काणकोण वाठारांत भाद्रपद म्हयन्यांत कुणबी लोक ‘भदप’ ह्या उत्सवा वेळार एक विधी म्हणून ‘भदप’ हो नाच करतात. ह्या नाचांत सादारणपणान फुगडेचे पंदरा-सोळा प्रकार आसतात. ह्याच उत्सवांत बायलो ‘कळशी फुगडी’ ही फुगडी हातांत कळसुल्यो घेवन घालतात.
नार्वालाच्या दुसऱ्या दिसा चांदर ह्या गांवांत ‘मुसळां नाच’ हो प्रकार वर्सुकी विधी म्हणून करतात. हो नाच दादलेच हातांत मुसळां धरून करतात. दिवचल, कुडणें, कांसारपाल, मोरजी ह्या गांवांनी शिगम्याच्या दिसांनी ‘घोडेमोडणी’ हो नाचाचो एक प्रकार जाता. माती, शेड वा लाकूड हांचे पासून मानेमेरेन घोड्याचीं तोंडां तयार करतात आनी चार पांच कापडां गुठलायतात. उपरांत तो रंगयल्लो घोडो कमराक बांदून नाचतात. ह्या नाचाक पदांची साथ नासता. वीरभद्र होय विधीनाचाचो एक प्रकार. पुराय गोंयांत शिग्मयाक ‘तालगडी’ हो नाचाचो प्रकार करतात. ‘तोणयांमेळ’ होय शिगम्यांतल्याच नाचाचो प्रकार. तशेंच गोफ नाचाकूय गोंयांत परंपरा आसा. ‘मोरुलें’ हो मोरांनाच दिवचल म्हालांत शिगम्याच्या दिसांनी खेळटात. काणकोण, सांगें म्हालांतल्या शिगम्यांनी दादले दिवल्यांनाच करतात. माथ्यार पेट्ट्यो दिवल्यो दवरून घुमट, समेळ, झांज ह्या वाद्यांचे साथीचेर हो नाच करतात. देखणी, मांडो हे नाचाचे प्रकार क्रिस्तांव समाजांतल्यो चलयो-बायलो करतात. पेणें, घोडो घालप हे नाचाचे प्रकार देवळांचे संस्कृतींले आसून देवाची पालखी मिरवणुकीक भायर जे थरावीक सुवातेर थांबता ताका पेणें अशे म्हणटात. थंय देवदासी समाजांतल्यो बायलो पदां म्हणून नाच करतात.
मुसलमान लोक उत्सवां वेळार वा आंगवण केल्ली आसल्यार ‘रातीब’ नांवाचो एक प्रकार करतात. हातूंत कांय तरणाटे पदांच्या थेक्याचेर नाच करतात. क्रिस्तांव समाजांतल्या कार्नावाल उत्सवांत करतात त्या नाचाक ‘कार्नावाल नाच’ म्हणटात.
‘जागर’ हें एक गोंयचें नृत्यनाट्य. पेरणी जागर ह्या नृत्यनाट्यांत दादले-बायलो वांटो घेतात. हातूंत नाच, संगीत, गद्य आनी पद्य संवाद आसतात. कालो, गोपाळकालो, गौळणकालो, दशावतारी खेळ, रणमालें ह्या गोंयच्या लोकनाट्यांचीय नाचा बगर पुर्तताय जायना.
भारतीय नाचाचो चीन, जापान, आग्नेय आशिया तशेंच हेर कडेनय प्रसार जालो. हे विशीं कांय देशांची म्हायती मेळटा ती अशी – श्रीलंका – ‘कॅंडी नाच’ हो श्रीलंकेचो नाच आसून केरळांतल्या केरळ नाचाचो ताचेर बरोच प्रभाव जाणवता.
ब्रह्मदेश – नाट्यप्रयोगाच्या आविश्काराक हांगा ‘प्वी’ (Pwe) म्हणटात. ‘जातक’ शब्दा सावन तयार जाल्ल्या ‘झात प्वी’ (Zat Pwe) ह्या आविश्काराक सद्याच्या ब्रह्मदेशाची अभिजात रंगमाची म्हणटात. हातूंत दादले-बायलो एकठांय नाच करतात.
थांयलॅंड – पयलीं ह्या देशान भारत आनी हेर राष्ट्रां कडल्यान नाचाची कला आपणायली. तांच्या अभिजात नृत्यनाट्यांक ‘खोन’ आनी ‘लाकोन’ म्हणटात.
कंबोडिया – कंबोडियन नाच चडसो बायलोच करतात. भारतीय परंपरे कडेन ह्या नाचाचें खूब सारकेपण दिसता.
लाओस – हांगाचो नाच रामायण आनी बुध्दाच्या चरित्रकथांचेर आदारिल्लो.
इंडोनेशिया – हांगाच्या नाचानूय हिंदू प्रभाव आनी रामायण, महाभारत हांची फाटभूंय दिसता.
जपान – हांगा गा-नाकु, नो नाट्य आनी काबुकी ह्या तीन नाट्यकलांनी नाचाचो आविश्कार घडटा. अस्तंती नाट्यकला – पुर्विल्ली इजिप्शियन संस्कृती, उपरांतची रोमी – ग्रीक संस्कृती, धर्म प्रभावाचें मध्ययुग, प्रबोधनकाळ आनी विसाव्या शेंकड्याचे विंगड विंगड पांवडे क्रमान अस्तंती नृत्यकलेची परंपरा सांगतात. युरोपी देश, रशिया, अमेरीका आनी युरोपी वसणुकांचे हेर प्रदेश अशी तिची प्रदेशीक व्याप्ती मानतात. विविधताय आनी सतत जावपी बदल हें अस्तंती नृत्यकलेचें खाशैलेपण.
अस्तंती नृत्यकलेंत, नर्तक ताच्या नाचाच्या आंगाची चपळटाय, ताचें प्रशिक्षण, कोरिओग्राफर आनी तंत्र वा लिखाणपद्दत, संगीत आनी वाद्यां हांची येवजण, नाचाचो परिणाम सादपी साधनां, नाचांतले आविश्कार (कोरिओग्राफी) होच अस्तंती नृत्यकलेचो सगळ्यांत म्हत्वाचो घटक.
एका मनशाचो वा चोमोनाच, धर्मीक-वंशीक स्वरूपाचो नाच, लोकांनाच, दरबारी नाच, बॉलरूम डान्स, रंगमाचये वयलो नाच अशें अस्तंती नाचाचें
