ताचेर उपचार घेवंक हॉस्पिटलांत आसतना ताका वाचनाची आवड निर्माण जाली. ताणें जायत्या इंग्लीश तशेंच मराठी ग्रंथाचें वाचन केलें. हातूंतल्यानूच ताका लिखाण करपाची स्फूर्त मेळ्ळी. सुर्वेक ताणें कांय इंग्लीश लेख बरयले आनी पुण्यांतल्यान ‘डॅक्क्न हॅराल्ड’ ह्या दिसाळ्यांतल्यान उजवाडाक हाडले. फुडें देशी उपचार करून घेवपा खातीर तो पनवेलाक गेल्ले कडेन थंय ताका प्रबोधनकार ठाकरे आनी केरळकोकिळकार कृ. ना. आठल्ये हांचो सांगात मेळ्ळो. थंयच ताणें कथा-कादंबऱ्यो बरोवपाक सुरवात केली.
‘प्रेमवेडा’ ही ताची पयली कादंबरी 1908त उजवाडाक आयली. ते उपरांत ताणें समाजीक तशोच इतिहासीक मेळून तिसांपरसय चड कादंबऱ्यो बरयल्यो. तातूंतल्या ‘डॉक्टर’ (3 भाग, 1918-20) हे कादंबरेक खुबूच नामना मेळ्ळी. हे कादंबरीचेर एक मराठी चलचित्रूय काडलां. स्वताची बायल शिकिल्ली आशिल्ल्ल्यान तिचेविशीं गैरसमज करून घेवन तिचो त्याग करपी अशिक्षीत घोव हे कादंबरेंत चित्रायला. पूण ती शिकिल्ली बायल फुडें वैजकीचें शिक्षण घेवन घोवा कडेन नमळायेन वागून ताच्यांत कसो बदल घडोवन हाडटा हेंय ताणें बेस बरें चितारलां.
ताणें ‘हेमचंद्र रोहिणी’ (1909), ‘रायक्लब अथवा सोनेरी टोळी’ (2 खंड, पयली आवृत्ती; दुसरी 1915; निमाणी 1924), ‘देशमुखवाडी’ (1916), ‘विमलेची ग्रहदशा’ (1917) ह्यो हेर समाजीक कादंबऱ्यो ताणें बरयल्यो. ह्या कादंबऱ्यां वरवीं ताणें बायलांची व्यथा, घरांतल्यान मेळपी शिक्षण आनी सुसंस्काराचें म्हत्व, समाजांतल्यो वायट करण्यो अशे विषय हाताळल्यात. पूण ताका चड नामना मेळ्ळी ती ताच्या इतिहासीक कादंबऱ्यांक लागून.
‘सावळ्या तांडेल’ 1909 ही ताची पयली इतिहासीक कादंबरी. शिवाजी महाराजाचें बळिश्ट नावीक दळ आनी ताची राखण करपी वीर तांडेल हो विशय इतिहासीक कादंबरेक नवो आशिल्ल्यान ताका आगळी नामना मेळ्ळी. ‘स्वराज्याची श्रीगणेश’ (1921), स्वराज्याची स्थापना (1922), स्वराज्याची घटना (दुसरी आवृत्ती – 1925), स्वराज्याचा कारभार (1923), स्वराज्यावरील संकट (1923), स्वराज्याचे परिवर्तन (1925) आनी स्वराज्यांतील दुफळी (1928) हे कादंबरी माळेंतल्यान ताणें मराठी भाशेचो सुरवातेक सावन काळखंड चितारला. ताची वीरधवल (1913 ही अद्भूत गजालीचेर आदारीत कादंबरी खुबूच गाजली. ताणें कांय नाटकां आनी कविताय बरयल्यात.
ताणें वेगवेगळ्या वाठारांनी भोंवडी करून इतिहासीक म्हायती एकठांय केली. तेचपरी इतिहास ग्रंथांचें वाचन केलें तरी ताच्या कादंबऱ्यांतल्यान तो इतिहासीक कालखंडाची खरीं चित्रां उबीं करूंक शकलोना. तेचपरी शैली, व्यक्तिचित्रण आदी गजालीं कडेन ताणें सारकें लक्ष दिलेंना अशी टिका ताच्या इतिहासीक कादंबऱ्यांचेर जाली. -कों. वि. सं. मं.
नाथसंप्रदाय: एक योगप्रधान शैव संप्रदाय. ह्या संप्रदायाचो उगम सुमार 8 ते 12 शेंकड्यां मदीं जालो असो समज आसा. आदिनाथ शिव ह्या संप्रदायाचो आदिगुरू आनी उपास्यदेवता आशिल्ल्यान हाका नाथसंप्रदाय हें नांव पडलें. हो संप्रदाय योगसाधक आसून योगमार्गान सिध्दावस्था वा अवधूतावस्था प्राप्त करप हें हाचें ध्येय आसा आनी म्हणून हाका योगसंप्रदाय, सिध्दसंप्रदाय आनी अवधूतसंप्रदाय अशूं य नांवां आसात. तेभायर वेगवेगळ्या कारणां खातीर ताका दर्शनी, गोरखनाथी, गुरु, कानफटो संप्रदाय अशींय नांवां दिल्लीं मेळटात.
आदिनाथ शिव हो मूळ प्रवर्तक, मच्छिंद्रनाथ हो मानवी आदिगुरू आनी मच्छिंद्रनाथाचो शिष्य गोरक्षनाथ हो संप्रदायाक चैतन्य दिवपी गुरु अशी ह्या समप्रदायाचू गुरु – परंपरा. जे सुवातेचे शिमे संबंदीं जाणकारां मदीं मतभेद आसात ते कदलीबन सुवातेर ह्या संप्रदायाचो उगम जालो अशें मानतात.
बौध्द धर्म तशेंच हेर धर्मांनी आनी तांच्या पंथांनी तंत्रसाधनेचें प्रस्थ वाडिल्लें आनी तातूंतल्यान परमार्थाच्या नांवाखाल अनाचार निर्माण जाल्लो. हे परिस्थितीचेर उपाय म्हणून गोरक्षनाथान भारतीय परमार्थ साधनेच्या शुध्दीकरणा खातीर नाथसंप्रदायाचें प्रवर्तन केलें.
ह्या संप्रदायाच्या सिध्दान्ता प्रमाण शिव हें स्वयंप्रकाशीत, स्वसंवेद्य, अनंत, अविनाशी, व्यक्ताव्यक्तविवर्जीत आनी द्वैताद्वैत विलक्षण अशें अंतीम स्तय आसा. हे शक्तीच्या विकासांतल्यान आनी संकोचांतल्यान विश्वचक्र चलता. शक्तीयुक्त शिव हो पींडब्रह्मांडाचो आदार.
नाथयोगींचो सांप्रदायी भेस असो आसता, तातूंत कर्णकुंडलां (कर्णफुलां), घंघारी (चक्र), रूद्राक्षमाळ, किंगरी(वाद्य), मेखला (कमरपटो), जानवें, शृंगी (पिल्लूक), कंथा (गोधडी), दंडा (हातबडी), खापरी (भिक्षापात्र), अघारी (आसन) हांचो आस्पाव जाता.
नाथसंप्रदायाचो सिध्दान्त आनी साधना सांगपी ग्रंथ संप्रदायाच्या वेगवेगळ्या गुरूंनी बरयल्ले आसात. हातूंत गोरखनाथान बरयल्लो सिध्द-सिध्दान्त पद्दती हो मुखेल ग्रंथ आसा. अमनस्थ, अमरोघ शासन, गोरक्षपद्दति, गोरक्षसंहिता आनी हेर मेळून गोरखनाथाच्या नांवार सुमार 25 ते 28 ग्रंथ आसात. कौलज्ञाननिर्णय, अकुल विरतंत्र, पुलानंद अशे शाक्तपंथाचें वर्णन करपी ग्रंथ मच्छिंद्रनाथाच्या नांवार आसात. नाथसंप्रदायाचो प्रभाव पडिल्ल्यान भोवतेक सगळ्याच भारतीय भाशांनी नाथसंप्रदाया वयलें साहित्य दिसता. गोरखबानी, मच्छिंद्रगोरख बोध, गोरख दत्त गुष्टि, गोरक्ष, गणेश गुष्टि, महादेव गोरष गुष्टि, हठयोग प्रदिपिका, गोरष सिध्दान्त संग्रह, नवनाथ भक्तीसार, नवनाथ चरित्रमू हे नाथसंप्रदायाची वळख करपी वेगवेगळ्या भाशांतले कांय ग्रंथ. ह्या संप्रदायाची शिव ही मुखेल देवता आसली तरी हेर संप्रदायाच्या उपासदेवतांकूय नाथयोगी भजतात. काली, अंबा, जगदंबा, दुर्गा, भैरव, कालभैरव, नंदभैरव, एकलिंग, मातृका, योगिनी, शाकिनी, डाकिनी, अवलोकितेश्वर, हाडिपा, नवनाथ, दत्तात्रय ह्यो नाथयोग्यांच्यो कांय मुखेल उपासदेवता आसात.
भारतभर ह्या संप्रदायाचे मठ तशीं देवळां आसात. उत्तर प्रदेशांतलें गोरखपूर हें ह्या संप्रदायचें मुखेल पुण्यक्षेत्र आसा. गोंयांत, मडगांवां रावणफोंड हे सुवातेर मच्छिंद्रनाथ आनी गोरख हांच्यो मुर्ती आशिल्लें देवस्थान आसा. चोडणेंचो मल्लिनाथ हो मच्छिंद्रनाथ असो पारंपरीक समज सा. गोंयचीं चंद्रनाथ, भूतनाथ सारकिलीं शिवमंदिरां आनी दत्तमंदिरां ही नाथसंप्रदाया कडेन संबंदीत आसुंये अशें एक मत आसा. आदीं एकसंघ आशिल्ल्या नाथपथांत उपरांत हेर पंथाभाशेनूच पंथभेद निर्माण जाले. हातूंतले मुखेल बारा पंथ अशे आसात – सत्यनाथी, धर्मनाथी, रामपंथ, नाटेश्र्वरी, कन्हड, कपिलानी, माननाथी, आईपंथ, पागलपंथ, ध्वजपंथ, गंगानाथी आनी वैराग, हांचे भायर वेगवेगळ्या नांवांचे
