नायट्रेट [Ca(NO3)2], आमोनियम सल्फेट [(NH4)2So4] आनी आमोनियम कार्बोनेट [(NH4)2CO3] हीं संयुगां शिंपडिल्ले दशेंत मेळटात. हवे भायर नायट्रोजन जितीं जनावरां, खाडां हातूंत तशेंच जनावरांच्या कुशिल्ल्या कुडालागीं पॉटेशियम नायट्रेट ह्या स्वरूपांत मेळटा.
नायट्रोजन तयार करपाच्यो वेगवेगळ्यो तरा आसात. प्रयोगशाळेंत आमोनियम क्लोरायड (NH4cl) आनी सोडियम नायट्रायट (NaNO2) रेणूच्या समप्रमाणांत तापयतकच सोडियम क्लोरायड (Nacl) आनी आमोनियम नायट्रायट तयार जाता (NH4No2). NaNO2+NH4Cl NH4NO2+Nacl आमोनियम नायट्रायट अस्थीर आशिल्ल्या कारणान ताचें विघटन नायट्रोजन आनी वाफेंत जाता. NH4+NO2 N2 +2H2O वेपारी मळार नाट्रोजन चड करून द्रवरूपी हवेचें टप्प्याटप्प्याच्या उर्ध्वपातनान तयार करतात. आमोनियाच्या खर निवळींत क्लोरीन सोडून नायट्रोजन तयार करपाचीय एक तरा आसा. 8NH3+3Cl2 6NH4Cl+N2 नायट्रोजनाची सुवात आवर्त सरणींतल्या दुसरे आडवे रांकेंत आनी पंदरावे उबें रांकेंत आसा. मेकळे दशेंत नायट्रोजन रेणूच्या रुपांत आसता आनी एका रेणूंत दोन अणू आसतात. नायट्रोजनाक रंग, वास, रूच आसना. उदकांत तो खूब उण्या प्रमाणांत विरगळटा. द्रव्यरूपी नायट्रोजनाचो उकळ बिंदू – 195.7° से. जाल्यार -213.5° से. तपामानाचेर हो धव्या घनरूपांत गोठेता. साद्या तापमानांत खूबशा धातूंमदीं चड करून कॅल्शियम आनी मॅग्नेशियमावांगडा ताचो संयोग जावप नायट्रायड तयार जाता.
3Mg+N2 Mg3 N2 (मॅग्नेशियम नायट्रायड) नायट्रोजन आनी ऑक्सिजन विजवर्तकाच्या प्रभावाखाला तापयतकच नायट्रोजन ऑक्सिडायची भरसण तयार जाता. गतिधातकाचे हजेरेंत सादारण उंचेल्या तापमानांत नायट्रोजन हायड्रोजना वांगडा भरसून आमोनिया घडयता.
नायट्रोजन चक्राक लागून सैमांतलें नायट्रोजनाचें प्रमाण कायम उरता. सैमांतलें नायट्रोजन वारो, जमीन, झाडां, जनावरां हांचे मदीं घुंवत उरता. झाडाचीं मुळां जमनींतल्या नायट्रेट्स आनी आमोनियम संयुगांतलें नायट्रोजन ओडून घेता आनी ताचे मागीर झाडांत प्रथीन जाता. हें प्रथीन एक तर झाडां मरतकच जमनींत परतून वता ना जाल्यार खाणाच्या रुपान जनावरांच्या आंगांत वता. प्रथीन रूपांतलो जनावरांत गेल्लो हो नायट्रोजन तांच्या मरणा उपरांत वा युरियाच्या रुपान (मूत) तशेंच हिप्पुरीक ऍसिडाच्या रुपान जमनींत वता. ह्या नायट्रोजनाचो जमनींतलो एक रवंथो (Bacteria) जाका ‘नायट्रीफायींग बॅक्टेरिया’ म्हणटात. तो पयलीं आमोनियात उपरांत नायट्रायट्स आनी निमाणें नायट्रेटसांत रुपांतर करता. अशे तरेन सैमांतल्या नायट्रोजनांत जावपी बदलाचें मुखेल चक्र सोंपता. ह्या मुखेल चक्राक तीन फांटे आसात. पून हे उण्या प्रमाणांत नायट्रोजन चक्रांत बदल घडयतात. जमनींतलो आनीक एक तरेचो रवंथो जाका डीनायट्रीफायींग बॅक्टेरिया म्हणटात. तो जमनींतल्या नायट्रेट्सांतलो नायट्रोजन वाऱ्यांत मेकळो सोडटा. गडगडपाच्या पावसांत जावपी लागून वाऱ्यांतलो ऑक्सिजन आनी नायट्रोजन पावसाथेंब्यांनी भरसून ताचें नायट्रीक ऍसीड जाता. ताचें उपरांत जमनींतल्या कॅल्शियम कार्बोनेटा वांगडा विक्रय (reaction) जावन कॅल्शियम नायट्रेट तयार जाता. हे तरेन वाऱ्यांतल्या नायट्राजेनाचें नायट्रीक ऍसीड, नायट्रेट्स आनी आमोनियांत रुपांतर करपी प्रक्रियेक ‘नायट्रोजन फिक्सेशन’ म्हणटात.
नायट्रोजन विरक्त आशिल्ल्या कारणान ताचो उपेग थोड्याच प्रमाणांत जाता. मेकळे अवस्थेंतलो नायट्रोजन कांय तरांच्या उजवाड दिवपी विजेच्या बल्बांत भरतात. 300° सें. ते 500° सें. ह्या टप्प्या मदलें तापमान मेजचे खातीर पारजा वयलो जागो नायट्रोजन घालून भरतात. मेकळ्या नायट्रोजनाचो सुयुगां उत्पादन करपाकय जाता.
नायट्रोजनाचीं खूब संयुगां आसात, हातूंतलीं म्हत्वाचीं संयुगां अशीं: आमोनिया, आमिनयम क्लोरायड, आमोनियम सल्फेट, आमोनियम नायट्रेट, नायट्रीक ऍसीड. नायट्रोजन आनी हायड्रोजन हांचीं संयुगां आमोनिया (NH3), हायड्रोजन (N2H4), हायड्रेझॉइक आम्ल (HN3) नायड्रोजनाची ऑक्सायडां : नायट्रस ऑक्सायड (N2O), नायट्रीक ऑक्सायड (No), डायनायट्रोजन ट्राय-ऑक्सायड (N2O3), नायड्रोजन डायऑक्सायड (NO2), डायनायट्रोजन पॅंटॉक्सायड (N2O5). नायट्रोजन हॅलायडां : नायट्रोजन आनी हॅलोजन हांचे पसून (Nx3), संयुगां तयार जातात. नायट्रोजन ट्रायफ्ल्यूओरायड (NF3), डायनायट्रोजन (N2F4) हीं फ्ल्युओरिना वांगडचीं संयुगां जातात. क्लोरिना वांगडा नायट्रोजन ट्रायक्लोरायड (Ncl3) मोनोक्लोरामीन (NH2cl) आनी डायक्लोरामीन (NHCl2) हीं संयुगां तयार जातात. नायट्रोजन ट्रायब्रोमायड (NBr3) आनी NH2Br1 आनी NHBr2 हीं ब्रोमिनाचीं संयुगां तयार जातात. आयोडिना वांगडा नायट्रोजन आयॉडायड (NI3NH3) आनी नायट्रोजन ट्रायआयोडायड (NI3) हीं संयुगां तयार जातात.
नायट्रोजनाचीं ऑक्सि-आम्लां : (जातूंत ऑक्सिजन आसात तशीं आम्लां) नायट्रोजन, ऑक्सिजन आनी हायड्रोजन हांचे पसून मेळपी ऑक्सिआम्लांनी नायट्रीक आम्ल (HNO3), नायट्रस आम्ल (HNO2) आनी हायपोनायट्रस आम्ल (H2N2O2) हीं आम्लां म्हत्वाचीं आसात.
नायट्रेटां : नायट्रीक आम्ल आनी धातू हांचे पसून जावपी M(NO3)n ह्या सुत्राचीं संयुगां.
नायट्रायटां : हीं नायट्रस आम्लाचीं लवणां. नायट्रायडां : हीं नायटरोजनाची द्वैती संयुगां (एका थरावीक रेणवीय गुणोत्तरांनी तयार जावपी आनी फकत दोनूच मुळद्रव्यां पसून तयार जाल्लीं संयुगां.)
कार्बनी संयुगां : कार्बनी संयुगां आनी आकार्बनी आम्लां हांचे विक्रियेंतल्यान मेळपी संयुगांक अकार्बनी आल्म-एस्टरे म्हणटात. नायट्रीक आम्ल आनी ग्लिसरीन हांचे पसून नायट्रोग्लिसरीन हें म्त्वाचें संयूग मेळटा. कार्बन आनी नायट्रोजन हांचे पसून तयार जाल्लो CN हो गट ज्या कार्बनी संयुगांत आसा तांकां सायनोजेन संयुगां म्हणटात. तातूंत सायनोजेन वायू. (C2N2), सायनामायड (NH2CN), हायड्रोयायनिक आम्ल (HCN), सायानिक आम्ल (HOCN), सामनुरिक आम्ल (C3H3O3N3) आदी संयुगांचो आस्पाव जाता.
आमोनिया आनी कार्बनी संयुगां हांचे पसून नायट्रोजनाचीं कार्बनी संयुगां मेळटात. हातूंतल्या आमोनियांतल्या हायड्रोजनाचें प्रतिश्ठापन करून मेळपी संयुगांक अमायनां म्हणटात. हातूंत ऍलिफॅटीक आनी
