कळा १६८५) ह्या तिनूय चीनी भोंवडेकारांनी नालंदाची शिक्षणीक परंपरा आनी समृध्दी हांची पुराय म्हायती आपल्या भोंवडेवर्णनांत बरोवन दवरल्या. ह्या थळाक पुर्विल्ली परंपरा लाबिल्ल्यान आनी गंगेच्या वाठारांत नगरविकासाक वाव आशिल्यान बोैध्द आचार्य नागर्जुन हाणें आपलो शिस्य आर्यदेव हाका हांगा विहार स्थापपाची आज्ञा केली.आर्यदेवान इ.स.चवथ्या शतमानाचे निमाणें हांगा विहार उबारुन कांय शिश्यांवांगडा बोैध्द दर्शन आनी साधना पद्दत अध्ययन अानी आध्यापनाक सुरवात केली.ह्या विहाराचो जागो खूब व्हड आशिल्लो.विद्यापिठूय हांगाच आशिल्लें.गुप्तकुळांतल्या राजपुरसांनी हांगा आचार्य आनी विद्याथ्र्याखातीर व्हड-व्हड इमारती बांदून दिल्ल्यो.सुरवातेक गुप्त राजाचो, उपरांत कनोजाचो हर्षवर्घन,जावा सुमात्रांतले बालपुत्रदेव, मोैखारी कुळांतललो पूर्णवर्मा आनी उदेंत भारतांतलो पाल राजा हांचो वुद्यापिठाक आलाशिरो मेळिल्ल्यान ताचें सर्वगीण वैभव सतत आठ शतमानांमेरेन तिगून उरलें. नालंदा विद्यापिठाची सुमार देड किमी.रुंद येदी व्हड इमारत आनी वसतीगृह आशिल्लें.तेभायर ग्रंथालयाखातीर रत्नसागर, रत्नोदय,रत्नरंजक अशो आनीक तीन सोबीत इमारती आशिल्ल्यो.ह्या ग्रथालयाच्या विभागाक धर्मगंज म्हण्टाले.रावपाखातीर ४,००० आनी अभ्यासाखातीर १,००० कुडी अाशिल्ल्यो. ८,५०० विद्यार्थी आनी १,५०० शिक्षक आशिल्ले.दर दिसा शंबर व्याख्यानां जातालीं.हांगा रावप्यांक रावप, जेवप,कपडे,वखदां आनी शिक्षण फुकट आसतालें.हो पुराय खर्च दान केल्ल्या १०० खेड्यांच्या उत्पन्नांतल्यान आनी हेर देणग्यांतल्यान चलतालो.धर्मपाल, चंद्रपाल, गुणमती, स्थिरमती, प्रथामित्र, ज्ञानचंद्र, शीलभद्र आदी व्हड अचार्यानी वळेरी ह्युएन त्सांगान दिल्ली आसा.तेभायर नागर्जुन आर्यदेव, वसुबंध, दिडनाग ह्या महापंडितांचो नालंदा विद्यापिठाकडेन लागसल्लो संबंद आशिल्लो. हांगाच्या आचार्याची विध्दत्तेची कीर्त अख्या संवसारभर फांकिल्ल्या जायते विद्यार्थी हांगा येताले. तेचपरी भायल्या देशांतले आचार्य हांगाच्या आचार्याकडेन धर्मभासाभास करुंक येताले. नालंदा विद्यापिठांत उच्च शिक्षणाची चोय आशिल्ली.ह्या विद्यापिठांत प्रवेश मेळपाखातीर सुरवातेक प्रवेश परिक्षा दिवंची पडटाली.ही परिक्षा घेवपाखातीर वेगवेगळ्या विशयांचो अभ्यास आशिल्ले व्दारपंडित नेमताले.ही परिक्षा खूब कठीण आसताली.प्रवेश घेवपाक इत्सा आशिल्या विद्याथ्र्यांतल्या शेंकडयांतल्या २० ते ३०% विद्याथ्र्यांकूच प्रवेश मेळटालो. हें विद्यापीट महायानपंथी बोैध्दाचें आशिल्लें तरी हिनायानपंथी बौध्द धर्म,जैन धर्म, ब्राह्मण धर्म आनी हेर धर्म हांच्या वाङमयाचो अभ्यास जातालो.तेचप्रमाण व्याकरण, साहित्य, तर्कशास्त्र,जातकग्रंथ,गणित,ज्योतीष,चित्रकला,शिल्पशस्त्र,मंत्रविद्या, दंडनिती अादी विशय शिकोवपाची वेवस्था अाशिल्ली.विद्याथ्र्यांक विशय वेंचपाचें स्वातंत्र्य आसतालें आनी विद्याथ्र्यान वेंविल्लो विशय अध्यापक वैयक्तीक पद्दतीन शिकयतालो. दर दिसाक हांगा शंबर व्याख्यानां जातालीं अानी विद्यार्थी आपले आवडीप्रमाण त्या व्याख्यानांचो लाव घेताले. त्या काळांतल्या राजकर्त्याचो आदार मेळिल्ल्यान तेचपरी बुध्दिमान शिक्षक कुशळ वेवस्थापन, व्यापक अध्ययनाची सुविधा,सोबीत वातावरण हांकां लागून नालंदा विद्यापिठाचें वैभव सतत आठ शतमानां तिगून उरलें.पूण इ.स.८०० च्या सुमाराक नालंदा विहारांतल्या कांय आचार्याच्या फुडारपणखाला नालंदाच्या लागसार विक्रमशिला विद्यापिठाची स्थापना जाली आनी नालंदा विद्यापिठाक देंवती कळा लागली.निमाणें,इ.स.१३ व्या शतमानाचे सुरवातेक बख्त्यार खिलजी हाणें मोडतोड करुन आनी लासून तें नश्ट करुन उडयलें. १८७१ त कनिंगहॅम हाणें ह्या थळाचो सोद लायलो पूण प्रत्यक्ष उत्खनन मात १९१६ सावन सुरु जालें.ह्या उत्खननांत जायतीं देवळां, विहार, स्तूप, मुद्रा, ब्राँझाच्यो मुर्ती, ताम्रपट, नाणीं मेळ्ळ्यांत.जायतीं सोंपणां आशिल्लीं उत्तूंग देवळां, मदीं चौक आनी भोंवतणीं वारांद, भरपूर कुडी आशिल्ले विहार आनी सभाघर हांचे वयल्यान पुर्विल्ल्या विद्यापिठाची कल्पना येता. ह्या इमारतींचे खांबे आनी वण्टी कलात्मक चित्रांनी आनी कोरीव कामान सजयिल्ल्यो आशिल्ल्यो.सुमात्राच्या राजाचे विनवणेवयल्यान देवपाल राजान (णववें शतमान) विहारांक गांव इनाम दिल्ल्याचो ताम्रपट मेळ्ळा. नालंदा विद्यापिठाची याद म्हणून बिहार सरकारान १९५१ वर्सा हांगा ' नव नालंदा महाविहार' (नालंदा पाली प्रतिश्टान) ह्या नांवांची संस्था स्थापन केली.हे संस्थेंत पाली भास आनी साहित्य, बौध्द धर्म, संस्कृती आनी इतिहास ह्या विसयावयलें उंचेल्या पांवड्याचें शिक्षण आनी संशोधन चलता.हे संस्थेची नामना लागसल्ल्या सगळ्या बौध धर्मीय देशांत पाविल्ली आसून आशियांतल्या श्रीलंका, सायाम, जपान, तिबेट, कंबोडिया, विएतनाम आनी युरोपांतल्या फ्रांस, जर्मनी, आॅस्ट्रिया आदी देशांतले जायते विद्यार्थी हांगा शिक्षण घेवंक येतात. -कों. वि. सं. मं. == नालडियार : ==पुर्विल्ल्या तमीळ साहित्यांतलो एक नामनेचो नितीग्रंथ.नाल म्हणजे चार.ह्या ग्रंथांतलें दरेक कवन चार चरणांचें आसता, म्हणून हाका 'नालडियार' हें नांव दिलां.ह्या ग्रंथांत वट्ट चारशें पद्य रचना आसात.हो ग्रंत सुमार दोन हजार वर्सापयलींचो आसा.हातूंतली दरेक कविता एकेका जैन साधवान रचल्या.हाचेविशीं एक दंतकथा प्रचलीत आसा, ती अशी - दोन हजार वर्सा पयलीं अंयशीं हजार जैन साधू विंध्य, निलगीरी ह्या पर्वतांचेर रावताले.एकदां तांच्या वाठारांत दुकळ पडिल्ल्यान ते दक्षिणेंतल्या पांडय देशांत गेले.राजान व्हड भोवमानान तांकां आलशिरो दिलो.आपल्या गांवांतलो दुकळ सोंपतकच ते घरा वचपाची तयारी करुंक लागले.येदया म्हान साधूंचो संग तुट्टलो म्हणून राजान तांकां आपल्याच राज्यांत रावपाखातीर आग्रो केलो.देखून, ते साधू एक दीस अचळय पळून गेले.दुसरया दिसा सोद घेतकूच त्या दरेका साधवाच्या आसना सकयल भूर्जपत्राचेर एकेक कवन बरयल्लें आशिल्लें अशें नदरेक आयलें.नोकरांनी त्यो सगळ्यो चिटयो राजाक व्हरुन दिल्यो.राजान त्यो वाचून पळयल्यो.तातूंतल्या एकचो दुसरयाकडेन मेळ बसना म्हणून राजान त्यो सगळ्यो रचना न्हंयेत उडोवपाक सांगलें.अजाप म्हळ्यार तींं चारशेंय पानां दर्यांत बुडनासतना देगेक येवन लागलीं. राजान तीं सगळीं पाना परतीं हाडून तांचो वेबस्थित झेलो तयार केलो आनी ताका 'नालडियार'अशें नांव दिलें. कांय जाणकारांच्या मताप्रमाण हो कविताझेलो इ.स.तिसरया-चवथ्या शेंकड्यांत रचिल्लो आसूंक फावो.वेगवेगळ्या विश्यांप्रमाण दरेकी १० कविता आशिल्ल्या चाळीस प्रकरणांनी हो झेलो वांटला.ग्रंथाची सुरवात एके प्रार्थना कवितेन जाता.धर्म,अर्थ अानी काम ह्या तीन पुरुशार्थाचो
