लालमणी नंबरदार, त्रिमोहन आनी छिद्दन आदी कलालारांचो म्हत्वाचो वांटो आसा. ताणीं आपलें नौटंकींत संगिताचे वेगवेगळे प्रकार हाडले आनी अभिनयांतूय सुदारणा केली.
श्रिकृष्ण पेहलवान हाचे नौटंकींत श्रृंगार, वीर, हास्य आनी करूण भावनांचो आविश्कार दिसता आसलो तरी तातंतूतल्यान सामाजिक सुदारणा आनी राजकीय ध्येयवादाची जाणविकाय दिसून येता ताचे हकीकतराय(१९१३), जालियानवाला हत्याकांडावयले खून वाहक, वेश्यावृतीचे वायट परिणाम दाखोवपी ऑख का जादू ह्या नौटंकी खेळांक खून नामना मेळ्ळ्या ताच्या नौटंकीची भास चड करून उर्दूप्रचूर आनी छंदूय उर्दूच आसता तशेंच तांचेर पारशी नाटयसृश्टीचो प्रभाव आँसतलो अमरसिंह राठौर उर्फ आगरे की लडाई ही वीररसप्रधान नौटंकी पुस्तक रूपान उजवाडा आयला.
आर्विल्लया नौटंकीच्या निर्मात्यांमदीं प. टीपचंद ह्या विव्दानाक पयलो मान फावो जाता. तेचवांगडा पं. लखमीचंद, तिरमोहन, राधेश्याम, कथावाचक लम्बरदार, पं. नाथाराम हांचे कार्य उल्लेख करपासारकें आसा. काळानुसार नौटंकी ह्या कलाप्रकारांत बदल जायत गेले. – कों. वि. सं. मं.
नौसेना (नौदल) : दर्याच्या वयल्या भागार आनी दर्या भितर झूज करूक शकपी लश्करी संघटना. भूंयसेना (लस्कर), वायूसेना हांचे सारकीच नौसेना ही राश्ट्रीय संरक्षण वेवस्थेचो एक घटक आसता. ज्या देशा भोंवतणीं दर्या आसता, ताका नौसेना उबारप भोव गरजेचें आसता. देशाच्यो राजकीय आनी अर्थीक गरजो आनी परस्पर संबंद हाचें परिपुर्तीचे नदरेन नौसेना उबारप म्हत्वाचें आसता. दर्याचें बळगें वापरपाचें नौसेना हें एक साधन आसा. आर्वील्ल्या काळांत नौदल स्वतंत्रपणान विकसीत जालां.
- झूज काळांत नौसेनेक कांय म्हत्वाचीं कामां करचीं पडटात. तीं अशीं
- आपल्या राश्ट्रीय आनी दर्याच्या शिमांची राखण करप.
- बंदरांची आनी दर्या देगेची राखण करप.
- दर्याच्या वेपाराची राखण करप.
- दुस्मानांची दर्यातली नाकेबंदी करप.
- दर्यातलें तेल आनी हेर खनीज संपत्ती हाचें सुरक्षीततायेची वेवस्था करप, उदकांतल्या हेर कारवायांक फावोसो प्रतिसाद दिवप, आपले उपस्थिती वरवीं अर्थीक आनी राजकीय फायदे मेळोन गरज तेन्ना लडायो करून दुस्मानांचें नावीक बाळगें उणे करप.
शांततायेच्या काळांत नौसेनेक फुडलीं कामां करचीं पडटात – झुजांची शक्यताय मतींत दवरून ते नदरेन आदींच पूर्वतयारी करप, नौसेनेच्या तारावांचो झूज नितीक परावर्तक म्हूण उपेग करप, वेपारी तारावांक संकश्ट काळांत मदत करता, दुसरेया राश्ट्रांक भेटी दिवप आनी अस्वडी आपल्या दर्या बळग्याचो तांचेर प्रभाव घालप, झगडीं, किजिलां चालू आसिल्ल्या वाठारांक भेट दिवन आपले उपस्थितीन हेर संबंदितांचेर चेपण हाडप, चोरयेचो वेपार आळाबंद हाडप आनी दर्या देगेर पाळत दवरप ह्या वावरांत दर्यादेग संरक्षक दळाक पालव दिवप, खावपाचें तेल आनी खनीज संपतीचो सोद लावपाक मदत करप, दर्याचें सर्वेक्षण आनी नकाशांची निर्मिती ह्या वावरांक मदत करप, दर्यातली येरादारी सुरळीत करपाक मदत करप, दर्यादेगेवयली शासकीय कार्यालयां, आस्पत आनी बंदरां हांची राखण करप. नौसेनेचे स्वरूप भुगोलीक आनी राजनितीक परिस्थितीचेर आदारून आसता. विदेश धोरणांक फाटपुरवण करपा खातीर नौदलाचो वापर करतात. देशाच्या विदेश धोरणांक अणसरून नौसेनेचें स्वरूप आनी तिचो विस्तार, वाड थरयता. संवसारीक वेपार, दळणवळण, परकी चलन मेळोवपाची गरज आनी आंतरराश्ट्रिय राजकारण ह्या सगळ्या गजालींचो विचार करून नौसेनेचो आकार, संघटना आनी स्वरूप थारायता. राश्ट्राची प्रतिश्ठा वाडोवपाच्या नदरेनूय उपेग जाता.
शांततायेच्या झूज काळांत उपेगांत येवपी नौसेनेचें स्वरूप झूज नौकांनी आनी शस्त्रास्त्रांनी सुसज्ज दवरचें पडटा. विंगड विंगड तरेचीं झुजा तारावां ताची संख्या आनी गुणवता हांचे मदीं संतुलां दवरचीं पडटात. झूज नौक, पाणबुडयो, विमान वाहक, हॅलिकॅर्प्टस हांची संख्या आनी तांचें परस्पर प्रमाण, तांचेर जावपी खर्च ह्या सगळ्यांचो ताळमेळ राश्ट्रीय उत्पादन आनी अर्थीक क्षमताय हांचेकडेन वेवस्थीत बसोवचो पडटा.
नौसेनेचो विभाग आनी तांचो वावर - झूज नौकेचें प्रचालन, अभियांत्रिकी, शस्त्रास्त्र आनी पुरवण अशे चार कार्यविभाग आसतात. दर्यातली येरादारी, संदेश-दळणवळण, रडार आनी हेर वेवस्थापन हो प्रचालनाचो वावर आसता; तारावांतली यंत्रसामुग्री, उदक आनी वीज हांची पुरवण हे विशय अभियांत्रिकी वावरांत आस्पावतात. नांगर उडोवपाक आनी तो उखलप, पाणबुडयांचो थाव घेवप आनी त्यो नश्ट करप, नाळी आनी शस्त्रास्त्रां हांचो मारो करप हीं कामां शस्त्रास्त्र विभागाकडेन आसतात. जेवण, कपडे, पगार वांटप हीं कामां पुरवण विभाग पळयता. नौसेनेंतल्या व्हडयांचे झुजारी, सहाय्यक आनी सेवा अशे तीन वर्ग आसतात.
नौसेना संघटना ही राश्ट्राचे संरक्षण नितीक अणुसरून आनी नौसेनेकडल्यान अपेक्षीत आशिल्लया वावराप्रमाण निश्र्वित करता. ही संघटना सादारणपणान अशी आसता - शस्त्रास्त्रीक ही आक्रमक आनी संरक्षक अशीं दोन तरांची आसतात. झूज नौकेचें जें खाशेलें कार्य आसता, तेप्रमाण तिचेर शस्त्रास्त्रां आसतात. विमान वाहक तारवांचेर विमानां आनी नाळी आसतात. सैनीक वाहक ल्हान तारावांचेर नाळी आसतात. पाणबुडयेचेर पाणतीर आनी पर्यटन क्षेपणास्त्रां आसतात. दर एक ल्हान तारवांचेर विमान विरोधी नाळी आसतात. पाणबुडयेचेर पाणतीर आनी पर्यटन क्षेपणास्त्रां आसतात. विनासिकांचेर पाणतीर ,नाळी, क्षेपणास्त्रां आनी हॅलीकॅप्टरां आसतात. झूज तंत्राचे नदरेन शस्त्रास्त्रांची निवड करतात.लांब अंतरावयल्या नौदलाची राखण करपाखातीर लांब पल्ल्याचीं अस्त्रां, रडार, गरजेची थारतात. एकाच तारावचो राखणेखातिर बिंदू रक्षक आसता. चडश्या अस्त्रांचो प्रयोग इलॅक्ट्रोनीक उपकरणांनी करतात.
इतिहास – पुर्विल्ल्या काळांत दर्यातल्यो लढायो करपाखातीर व्हडीं आसतालीं आनी तीं चडशीं सशस्त्र पंगडाचे मालकीचीं आसतालीं. हेर
