घडोवन हाडपाखातीर वेगळ्यो वेगळ्यो येवजणो आंखून, हांगा अर्थीक विकास सादपाचे यत्न जाले. – कों. वि. सं. मं.
न्हीद : झेम वा न्हीद म्हळ्यार दीसपट्टे जिणेंत परत परत दिसपी कुडीची स्वभावीक अवस्था. न्हिदेचे अवस्थेंत मेंदवावयलो ताण उणो जाता आनी कुडीचे सगळे स्नायू सदळ जातात. कुडीचो आनी मनाचे वेपार मंद चलतात. कुडींत घडून येवपी भौतीक आनी रसायनीक बदल लेगीत न्हिदेचे अवस्थेंत उण्या प्रमाणांत जाल्ले दिसतात. न्हिदेक लागून पुराय कुडीक आनी मनाक विसव मेळटा आनी परतून काम करपाक एक नवी उमेद आनी तरतरी येता. न्हिद ही कुडीची एक सभावीक आनी सैमीक गरज.
सोरो पियेतकूच येवपी गुर्मी आनी शुध्दीहरणाउपरांत (Anaesthesia) येवपी मिहनिद्रा कांय जनावरांक शिंयाच्या दिसांनी येवपी दीर्घ शीतन्हीद (Winter sleep) ह्या अवस्थांनी लेगीत न्हिदेचीं, झेमेचीं लक्षणा दिसतात. आपस्माराचो (epilepsy – फेंफ-याचो) झटको येवन वतकूच आनी संमोहनाच्या प्रयोगाउपरांत कांय हालचाली दिसतात. पूण ह्या प्रकारांपरस झेम (न्हिद) ही अवस्था वेगळी आसता. न्हीदेंतल्यान जागृतावस्थेंत येवपाक खास यत्न करचे पडनात आनी एकदां जागृतावस्थेंत येतकूच त्या मनशाचें कार्य सदचेप्रमाण चलता; पूण असो प्रकार वयर सांगिल्ल्या अवस्थांनी घडना.
जनावरांची न्हीद : भौतेक चडशा जानवरांक जागृतावस्था आनी न्हिद एका फाटोफाट एक अशा अनुक्रमान येतात आनी एक तरेची लयबद्दताय दिसता. चडशे सस्ता प्राणी आनी सुकणीं हांची न्हिदेची तरा मनशाचे न्हिदेभाशेनूच आसता. न्हिदेचे अवस्थेंत ताचें कुडीचे क्रियेंत घडून येवपी फरक लेगीत मनशाचे न्हिदेंतल्या कुडीच्या क्रिया-फरकांसारकेच आसतात. घुशी दिसांतल्यान १० खेपे, हुदीर णव खेपे आनी सोंशे १६ ते २१ खेपे न्हिदतात. वांस्वेलां शिंयाच्या दिसांनी दीर्घ अशी शीतन्हीद (Winter sleep) घेनात, पूण शिंयाच्या दिसांनी मदींमदीं एके खेपेक चोविसेक वरां न्हीद घेतात.
सर्वसादारणपणान मासाकारी जनावरांक शाकाहारी जनावरांपरस न्हिदेची चड गरज आसता अशें दिसून आयलां. सुणो आनी माजर खूब वेळ न्हिदतात. पूण भोंवतणी बोवाळ आसल्यार ताका बेगीन न्हीद येना. शाकाहारी जनावरां थोडी थोडी न्हिद घेतात. पूण जनावरांची न्हिद मनशांचे न्हिदेइतली सुस्त आसना. घोडयाची न्हिद खूब सावचीत आसता. पावलांची मातशी सुलूस लागल्यार लेगीत तो जागो जाता. तो दोळे उकते वा अर्दे उकते दवरून न्हिदता. तो जमनीरचेर आडवो पडून न्हिदता पूण तो उबो रावुनूय झेमूंक शकता. घोडयाक थोडे पूण शांत न्हिदेची गरज आसता. रंवथ करपी जनावरां आडवीं पडून तकली फाटल्यान घुंवडावन आनी जांगडांनी नाक चेपून वा फुडें तकली व्हरून जमनीक खाडकी तेंकोवन न्हिदतात. भौतेक सगळी जनावरां जमनीचेर आडवीं पडून न्हीद घेतात. वागोळें मात उब्यांनीच न्हीद घेता.
न्हिदेचो काळ : जशी पिराय वाडत वता तशी न्हिदेची गरज उणी जायत वता. नवजात भुरग्याक सुमार १४ – १५ वरांची न्हीद जाय आसता आनी ६ म्हयने जातकच ताका १३−१४ वरांची न्हीद पुरो जाता. भुरग्याक १२ ते १४ वरां, जाण्टयाक ७ ते ९ वरां आनी म्हाता-याक ५ ते ७ वरांची न्हीद पुरो जाता.
न्हिदेंतल्यो वेगवेगळ्यो प्रक्रिया आनी संवयो : भायले परिस्थितीक लागून तयार जावपी संवेदना उणी जातकूच रोखडीच न्हीद येता. म्हणजेच जिवाच्या कुडी भायल्या वेव्हारांचो कुडीचेर जावपी प्रभाव (disturbance) उणो जातकूच कुडीक एक अव्यत्यय अशी अवस्था प्राप्त जाता. ही अवस्था कुडीक न्हीदेवटेन व्हरता. तेचप्रमाण न्हीद ही जी कुडीची सभावीक आनी दिसपट्टे जीणेंत थरावीक काळांत येवपी अवस्था आसा, ती प्राप्त जाली की अचळय भायल्यो संवेदना म्हळ्यार उजवाडाच्यो संवेदना, आवाजाची संवेदना आनी स्पर्शाची संवेदना उण्यो जाल्ल्यो जाणवतारत.
न्हिदेंत कुडीची अवस्था आनी हालचाली बदलत आसतात. ल्हान भुरगीं तशेंच कांय जाण्टी मनशां लेगीत न्हदेंत लोळटात. सपनांत कांय मनशांक तरेकवार हालचाली करपाची संवय आसता. सुमार १०−१२ मिनटां उपरांत कूस परतप, हातपांय हालोवप असल्यो हालचाली एकसारक्यो चालूच आसतात. न्हिदेचे अवस्थेंत सगळ्या स्नायूंवागडाच जबडयाचे आनी ताळ्याचे स्नायू लेगीत जो आवाज तयार जाता ताका “घोरेवप” अशें म्हण्टात. कांय जाण तोंड उकतेंच दवरून न्हिदतात. हाचें कारण म्हळ्यार तांच्या नासागिलाय (ताळ्यांत मदीं आशिल्ली ग्रंथी) आनी गिलायू (टॉन्सिल) हांच्या निरोगीपणाचो अभाव.
न्हिदेंत बडबडप, दांत खावप, आड्डप, न्हिदेंतल्यान उठून चलपाक लागप असले प्रकार वायट सपनां, मानसीक ताण वा मनोविकृतीच्या दुयेंसाक लागून घडटात. ल्हान भुरग्यांक तशेंच ५−७ वर्साच्या निरोगी भुरग्यांक लेगीत हांतरूणार मुतपाची संवय आसता. पूण हीच संवय जाण्टेपणांत दिसल्यार तें मानसिक दुयेंसाचें एक लक्षण थरता.
न्हीद पडपाचो सदचो वेळ, न्हिदपाखतीर सदच्या वापरांत आशिल्लीं. उशां, गादीं, पांगरूणां ह्या गजालींचेरूय न्हीद आदारून आसत. जण एकल्याच्या सभावधर्माप्रमाण त्या त्या मनशाची न्हिदेची गरज बदलता. कांय जाणांक ९−९ वरां न्हीद जाय आसता जाल्यार कांय जाणांक ४−४ वरां लेगीत न्हिदल्यार पुराय विसव मेळटा. जागृतावस्था आनी न्हीद हांचे मजगतीं एके तरेची लयबद्दताय तयार जावन ताका लागून थरावीक वेळारूच न्हीद आनी जाग येता. मनीस जे सुवातेर रावता त्या भुगोलीक वाठाराचो आनी थंयचे संस्कृतायेचो थोडोभोव परिणाम ताचे न्हिदेचेर जाता. उश्ण कटिबंधातले लोक खास करून उबाळाच्या दिसांनी जेवणाउपरांत ल्हानशी झेम (वामकुक्षी) काडटात आनी त्या मानान रातची उणी न्हीद घेतात. उत्तर ध्रुवाकडल्यान वाठारांतले लोक वसंत ऋतूंत न्हीद कमी घेवन शिशिरांत ती भरून काडटात. रातपाळी करपी लोक आनी नटांसारके वेवसायीक हांकां आपलो न्हिदपाचो आनी जागपाचो वेळ बदलचो पडटा.
न्हिदेविशीच्यो उपपत्ती आनी मतां : न्हिद कित्याक लागून येता हाचेविशीं जाणकारांच्यो जायत्यो कल्पना, तर्क आनी मता आसात. पूण अजून मेरेन न्हिदेविशीं निश्चीत आनी शास्त्रशुध्द अशी उपपत्ती सांगपाक येना. त्या विंगड विंगड मतांमदलीं कांय म्हत्वाचीं मता अशीं –
रक्त परिवहन उपपत्ती : मेदवाक रगताचो पुरवठो उणो जाल्लयान सगळ्या तंत्रिका तंत्राचो म्हळ्यार मज्जासंस्थेचो (Nervous System) वावर मंदपणान जाता आनी ताका लागून झेम येता. पोटभर जेवण घेतकूच
