जठराच्यो रक्तवाहीन्यो (Blood Vessels) रूंदावतात आनी चडशें रगत थंय गेल्ल्यान मेंदवाकडेन वचपी रगताचें प्रमाण उणें जाता आनी ताका लागून न्हीद येता, असो हे उपपत्ती अर्थ आसा.
रसायनीक उपपत्ती : कुडीतल्या ऊतकांक (tissue) चड काम करून थकवो आयिल्लयान कांय रसायनीक पदार्थ तयार जातात. ह्या पदार्थाची मेंदवाचेर क्रिया जाल्लयान न्हीद येता, अशें एक मत आसा. सुण्याचेर केल्लया कांय प्रयोगावरवी अशें अनुमान काडलां कि संमोहनवीख (Hypnotoxiny) ह्या नांवाचो पदार्थ मेंदवांत तयार जावन ताका लागून न्हीद येता आसूक जाय.
अंत:स्त्रावी (Endocrine) उपपत्ती : मेंदवाच्या तळाक आशिल्लया पोष ग्रंथीत (Pituitary gland) जागृतावस्थेंत ब्रोमीन ह्या पदार्थाचें प्रमाण चड आसता आनी न्हिदेंत तें प्रमाण उणें जावन मेंदवाच्या मस्तिष्कसेतू (Pons) ह्या भागांत मात चड प्रमाणांत दिसता. हाचेवयल्यान पोष ग्रंथीतल्या ह्या अंत:स्त्रावी पदार्थाक लागून न्हीद येता आसूक जाय अशी एक उपपत्ती लायल्या.
तंत्रिकीय उपपत्ती : तंत्रिका कोशिका म्हळ्यार मज्जापेशींचो (Nerve cell) अशें केन्ना केन्ना भेरेता आनी संवेदना पातळपाची क्रिया बंद जाता. ताका लागून झेम येता असो हे उपपत्ती अर्थ आसा.
निरोध उपपत्ती : आय. पी. पावलॉव ह्या रशियन शास्त्रज्ञान अशी एक उपपत्ती काडल्या की, एकूच क्रिया परत परत करीत रावल्ल्यान मेंदवाच्या सगळ्यांत उंचेल्या केद्रांत निरोध (कार्य करपाची असमर्थताय) तयार जाता. ही निरोध स्थिती पुराय मेंदवाचेर पातळटा आनी न्हीद येता. पावलॉवाचे हे निरोध उपपत्ती लागून सपनांची थोडीशी विस्कटावणी जाल्या.
क्लायटमन उपपत्ती : एन्. क्लायटमन ह्या शास्त्रज्ञान दोन तीन उपपत्ती समन्वय दाखोवपी असो आपलो एक वेगळो सिध्दांत मांडला. हे उपपत्तीप्रमाण जिवाचे कुडीची क्रिया दोन प्रहरांचेर सगळ्यात चड कार्यरत आसता आनी उत्तररातीं आनी फांतोडेर सगळ्यात उणी कार्यरत आसता. हाका लागून दोन प्रहरांक मेंदवाकडेन वचपी संवेदना चड आसतात नी उत्तरराती त्यो उण्यो आसतात. देखून, दोन प्रहरांच्या वेळार जागछृतावस्था चड कार्यक्षम उरता जाल्यार उत्तरराती ती उणी कार्यक्षम उरता.
निद्रानाश : मानसीक ताण आनी मानसीक विकृतींचें दुयेंस जाल्यार मनशाची न्हीदमोड जाता. एकार एक चार दीस जागरण जालें जाल्यार पयली गुंगी येता. मागीर सुस्ती येवन झेमेची लकणी येवपाक लागतात. तकली जड जाल्लेभाशेन दिसता. नदर – भ्रम, निराधारभ्रम (Hallucination) आनी मिथ्यादर्शनां (मृगजलासारके देखाव) दिसपाक लागतात. केन्ना केन्ना जागृतावस्थेंत घडूक नाशिल्लया कसल्याय प्रसगाचो प्रत्यक्ष अणभव घेतिल्ल्याची भावना जाता. कुडीचे बारीक सारीक गजालीचेर आनी दुयेंसाचेर मन केंद्रीत जाता. आनिकूय दोन दीस जागरणां जाली जाल्यार मिथ्याश्रवणां (काल्पनीक आवाज) आयकूंक येवपाक लागतात. नदर थिरावल्लेवरी जाता. मनशाचो सभाव दुबावी जाता. ताका वेळाकाळाचें भान उरना, भोवतणच्या मनशांची वळख पटना. ताचें मुखामळ निर्विकार, कसलेंय रूपडें घाल्ल्या मनशाभशेन जाता. प्रणालीत संभ्रम विकृती (paranoia) आनी छिन्नामानस (Schizophreria) ह्या मानसीक विकृतीचीं लक्षणां दिसपाक लागतात. चऋ काळ मनशाक न्हिदूक दिना जातकूच ताचेर मानसीक ताण येता आनी तो कसल्या आरोपांची कबुली दिता. हो छळाचो प्रकार कांय देशानी कबुलीजबाब मेळोवपाखातीर वा मेंदू प्रक्षालनाखातीर (Brian washing) वापरतात. मनशाची मानसीक विकृती सुप्त स्थितींत आसल्यार न्हीदमोडीक लागून ती उत्की जाता आनी वाडटा. आपल्याक जाय तेन्ना, जाय तशी सुस्त न्हीद लागलीना म्हण्टकूच मनीस न्हीदमोड जाली अशें म्हण्टपाक लागता. बरी भलायकी आशिल्ल्या मनशाक लेगीत केन्नाकेन्नाय न्हीद सारकी लागना. पूण एकसारकी न्हीदमोड जायत रावप हें भावनीक विकृतीचें मूळ लक्षण. उपाट चितेंत आशिल्ल्या वा नार्शेल्ल्या मनशांक न्हिदेंतल्यान परत-परत जाग यरता आनी उपरांत न्हीद लागना. असल्या मनशांक फातोड जावचेआदीच जाग येता आनी ताचें मन निर्शेल्लया चिंतनांनी भून वता. चड राग वा तिडक आयिल्ली आसल्यार केन्नाकेन्ना न्हीद येवपाक कळाव जाता.
नियमीत आहार, कुडीचो व्यायाम, योगासनां हांचेवरवी निद्रानाशाचें (न्हीदमोडीचें) दुयेंस पयस करूं यरता. सांजेच्या आदेसाक काफी, तबांकू असले उत्तेजक पदार्थ टाळ्ळयार न्हीदमोड जावंक पावना. जागरणान आयिल्ली सुस्ती आनी जडसाण भरपूर न्हीद घेतकूच वता. पूण न्हीमोडीची समस्या गंभीर आसल्यार मानसोपचार तज्ञ वैजाचो पिडेस्तांक शामकां(sedatives), शायकां(Hypnotives) आनी शांतकां (Tranquilizers) असल्या वखदांनी वा संमोहन न्हिदेन (hypnotic trance) बरी न्हीद लागता. न्हिदेविशीं अजून पुराय शास्त्रीय गिन्यान मेळूक ना आनी ह्या मळाचेर कितलेशेच शास्त्रज्ञ संशोधन करीत आसात.
निद्रारोग (ट्रिपॅनिसिमियासीस) : प्रोटोझोआ संघाच्या ‘ट्रिपॅनोझोआ’ वंशातल्या परजिवीच्या (parastis) संक्रमणा पसून (infection) जावपी दुयेंसाक ‘निद्रारोग’ अशें म्हण्टात. हो रोग आफ्रिकेच्या विषुववृत्तीय वाठारांत (१२°उ. आनी २५°द. अक्षांशां मदल्या वाठारांत) दिसता आनी म्हणून ताका ‘आफ्रिकी निद्रारोग’ अशें नांव आसा.
न्हिदे – झटके : (नोर्कोलॅप्सी) अकस्मात आनी परत परत अनिर्वाय आनी थोडो वेळ उरपी न्हिदे – झटके येवपी विकृतीक ‘नार्कोलॅप्सी’ (Narcolpsy) अशें म्हण्टात. जे. बी. ई. झॅलिनो ह्या फ्रॅंच वैजान ह्या रोगाचे सगळ्यांत पयली वर्णन केले अशें म्हण्टात. हाचें खाशेलेपण म्हळ्यार हे न्हिदेंतल्यान रोग्याक एकदम जागो करूं येता. हे झटके तो काम करीत आसतनाय येतात. ह्या पिडेस्ताक दिसांतल्यान खूब खेपो न्हिदे – झटके येवन लेगीत रातची पुराय न्हीद लागता. हो रोग जीवघेणो न्हय.
हे विकृतीवांगडाच चड करून फुडली तीन लक्षणां दिशटी पडटात. १) स्तब्धी(Catalepsy) – अकस्मात जाल्ले भावनाविवशतेक लागून (खोस, तिडक, हुस्को आदी) हातापांयांतल्या स्नायुंचो शत्कीपात जावन स्तब्ध जाता. २) न्हदे – अंगघात (Paralysis) : जाग येनाफुडें वा न्हिदेंत मन पुराय जागृत आसतना कुडीची सगळी हालचाल बंद पडप. ३) निराधार भ्रम (Hallucination) अवस्था : न्हीद लागपाच्या सुमाराक स्पशट आनी भयांकृत असो निराधार भ्रम जावप.
दादले आनी बायलो हांचेभितर दादल्यामदी ह्या रोगाचें प्रमाण चड आसून, हो रोग १० ते ३० वर्सा पिरायेच्या गटांत सुरू जाता आनी जल्मभर उरता. केन्नाकेन्नाय हो रोग मेंदवाच्या विशिश्ट अशा जाग्यार निर्माण जाल्ल्या गांठ वा सुजीक लागून जांव येता. – कों. वि. सं. मं
