पंग्वाल : हिमाचल प्रदेशातली एक आदिवासी जमात. पंगवाले, पांगी ह्या नांवांनीय हे जमातीचो उल्लेख करतात. हिमाचल प्रदेशांतल्या चंबा जिल्ह्यांतले वायव्य दिशेक ह्या लोकांचो राबितो आसा. ह्या वाठारक पांगी अशें म्हण्टात. हो वाठार दर्याथळावयल्यान २.५० ते ३.५० हजार मीटर ऊंच आसा. ताका लागून थंडेच्या दिसांनी हांगा खूब बर् पडटा आनी ह्या प्रदेशांतलें येवप-वचप पुरायपणान बंद जाता. चंबासावन पांगी प्रदेशांत पावतामेरेन हिमालयाचीं खूब तेमकां लागतात.
पंग्वाल लोकांमदी ब्राह्मण, राजपूत, ठाकूर आनी राठी ह्यो चार सर्वण जाती आसून हाली, लोहार, मेघ आनी ढाकी ह्यो चार असवर्ण जाती आसात. पूण सवर्ण आनी असवर्णाभितर भेदभाव ना. असवर्ण, सवर्णावांगडा सगळ्यात धर्मीक आनी समाजीक वेव्हारांनी वांटो घेवंक शकतात. पंग्वाल लोक चिनाब, रावी, बिआस आनी लाहुल ह्या न्हंयांदेगणांतल्यान हांगा आयले आसू येता अशें कांय तज्ञांचे मत आसा.
पंग्वाल लोक पंगवाली ही बोलीभास उलयतात. ती संस्कृत आनी पाली ह्या भाशांचें भरसल्लें रूप. तांचे भाशेंत साहित्य ना पूण मौखिक परंपरेन चलत आयिल्ली घालतात. ह्या भेसांत त्यो खुबूच आकर्शक दिसतात. त्यो सदांच हांसमुख आसतात आनी पदां म्हण्टात.
तांच्या शेतांतल्यान मेळपी धान्य तांका पुराय वर्सभर पावना. हाका लागून उपरांत ते कांय म्हयने कंदमुळां वा तण खावन रावता, चड करून ते लोक जनावरां मारप वा ताचें मास खावप हे पाप समजतात. पूण तशें केलेबगर तांकां दुसरो पर्याय नासता. हेर खंयचोय जिन्नस ते एकले खातात पूण मास मात दुस-याक दिलेबगर खायनात. तशें केल्ल्यान पाप लागू जायना असो तांचो भावार्थ आसा.
पंग्वल लोक हिंदू धर्मीय आसून ते बौध्द देव-देवतांकूय भजतात. तशेंच थळाव्या देवांक आनी भुताखेतांचेरूय तांचो विस्वास आसा. शिवरात्र, जन्माश्टम, त्रिपुरी पुनव हे उत्सव ते व्हड दबाज्यान मनयतात. त्या वेळार नाचांच्यो, पदांच्यो कार्यावळी करतात. पांगी प्रदेशाचे उत्तरेक कैलास पर्वत आसा. तें शंकराचें निवासस्थान समजून ताची भत्किभावान भेट घेतात. पंग्वाल लोक वैशाखांतल्या शुध्द पाडव्याक विशू वा बिसोआ ही परब मनयतात. त्या दिसा तुपांत तळिल्ल्यो गंवाच्यो ‘घा-यो’ तांकां सौज म्हण्टात, त्यो देवीक ओंपतात. जवासावन तयार केल्लो सोरो वा कुगरी पियेतात. माघांतल्या शुध्द पाडव्याक पितृपुजा करतात. माघ पुनवेक ‘खौल’ हो सण मनयतात. त्या दिसा एक मशाल, तिका दलपुती वा चाजगी महण्टात ती घेवन गांवचो मुखेली देवतांक ओंवाळटा. भुरगींय ल्हान कांकाडे पेटोवन अक्रोडाच्या झाडार मारतात.
पंग्वाल लोकांमदीं, आवय-बापायचे मान्यतायेन जाल्ल्या लग्नाक जानजी वा जानी म्हण्टात. ह्या लग्नांत सातूचे ‘तातू’ म्हळ्यार टोकाचे लाडू करतात आनी ते न्हव-याचे आवयबापूय, व्हंकलेच्या आवय-बापायक लग्ना वेळार दितात. लग्न जातकूच चार दिसांनी बायल आपल्य घोवाक घेवन कुळारा वता आनी चार दीस रावता. ह्या सुवाळ्याक ‘फिरनी’ म्हण्टात. पंग्वाल लोकांमदी तीन तरांनी लग्नां जातात. देज दिवन चली घेवप ह्या प्रकाराक फक्की पकडना वा धर्मपुण्यकी शादी म्हण्टात. साटे-लोटे पद्दतीन लग्न करतात तिका सेवा-लग्न म्हण्टात. हीच पद्दत ते चड वापरतात. पंग्वाल दादल्याचें लग्न जावप कठीण आसता. कारण ते आळशी आशिल्ल्यान हे जमातींतल्यो चलयो भायल्या प्रदेशांतले न्हवरे सोदतात आनी लग्नां जातात. हे जमातींल्या दादल्याक सो-याचें खूब वेसन आसता. ते फक्त शेंतांत नांगरपाचें आनी रानांतली लाकडां हाडपांची कामां करतात. बाकीचीं सगळीं कामां तांच्यो बायलो करतात. हे लोक मडीं लासतात. मनीस ज्या वाराक मेलो त्या वाराक वर्सभर एकाशनाचो म्हणून पातळटा. - कों. वि. सं. मं.
पंचकन्या : प्रात:स्मरणीय अशा पांच साध्वी बायलांक उदेशून ही संज्ञा वापरल्या. अहिल्या, द्रौपदी, सीता, तारा आनी मंदोदरी ह्यो त्यो पांच बायलो. कांयकडेन ह्या पांच नांवांनी सीतेबदला कुंतीक नांव मेळटा. पूण ह्या पांचूय बायलांभितर एकूय कन्या ना. शास्त्रंत कन्या हें उत्तर फकत धा वर्साचे चलयेकूच वापरतात. तेखातीर ‘पंचकन्या’ हो शब्द कसो आयलो हाचेविशीं निश्र्वीत म्हायती मेळना.
प्रात:स्मरणांत म्हण्टात त्या हेविशींच्या श्र्वलोकांत आचारमयूखानुसार ‘पन्च कन्या:स्मरेत्’ असो पाठ आसा, जाल्यार आचारेंदुनुसार ‘पञ्चकं ना स्मरेत्’ असो पाठ मेळटा. त्यो साध्वी म्हणुनूच चड नामनेक पावल्यात.
गौतम ऋषीची बायल अहिल्या, हिचें इंद्रान पातिव्रत्य भंग केल्ल्यान गौतमान अहिल्येक शाप दिलो; पूण फुडें रामाच्या पांयांच्या स्पर्शान तिचो उध्दार जालो. द्रौपदी पांच पांडवांची बायल आसून तेजस्वी पातिव्रत्याखातीर तिची नामना आसा. सीतेक रावणाच्या बंदिवासांत काळ अग्निदिव्य केलें. कुंतीक दुर्वास मुनीन दिल्ल्या मंत्राच्या सामर्थ्यान लग्नापयलींच कर्ण आनी लग्नाउपरांत धर्म, भीम आनी अर्जून हे पूत जाले. तारा ही वालीची बायल. वाली वधाउपरांत ती सुग्रीवावांगडा लग्न जाली. मंदोदरी ही रावणाची बायल. अंगदान तिका उबारून व्हरपाचो यत्न केलो. भारतीय संस्कृतींत ह्या पांच साध्वींक मानाची सुवात आसा.
‘अहिनक सुत्रावली’ ह्या ग्रंथांत एक श्लोक आसा तो असो’ – अहल्या मंदोदरी तारा कुंती द्रौपदी तथा पंचकं ना स्मरेत् नित्यं महापातक नाशनं।
अर्थ – अहिल्या, मंदोदरी, तारा, कुंती आनी द्रौपदी ह्या बायलांचे, दादल्यान सदांच स्मरण करचें. तशें केल्ल्यान ताचीं सगळीं महापातकां नश्ट जातात. - कों. विं. सं. मं.
पंचखाद्य : पांच जिनसांचो एक खाणाचो प्रकार. नाल्लाची सोय, गोड, मुगांदाळ, काजुबियो आनी वेलची ही पांच पदार्थ घालून हो जिन्नस करतात. ह्या पांच जिनसांभायर केन्नायकेन्नाय ल्हायो, खारीक, खाजूर,
