(घटकांवयल्यान) ह्या पुस्तकाक पंचांग अशें नांव पडलां. सूर्य, चंद्र आनी धर्तरी हांचे गतीच्या संदर्भात कालगणन आनी काळनिर्देशन करप हें पंचांगाचें मुखेल काम आसता. हाचेच जोडयेक मळबांतल्या गि-यांचे घुंवप, ताचे मदलें अतर आनी थळावे अक्षांश-रेखांश आनी ताचे वेळापढक दाखोवपाचें काम पंचांग करता. तेभायर घि-यांचेर आदारीत असो शुभ-अशुभ योग, (वेळ) दाखोवप जाता. अशे रितीन धर्मीक, शास्त्रीय ग्रंथ समजप जाता. पंचांगांत खगोलशास्त्र आनी ज्योतिशशास्त्र हांची सांगड घाल्ली आसता.
आदल्या तेंपार जेन्ना यज्ञ वा हेर धर्मीक कार्या जातलीं तेन्ना तांच्या येसाखातीर म्हूर्त (बरी वेळ) पळोवपाची प्रथा सुरू जाली. अमुकूच अशा ग्रहयोगांत (काळांत) केल्लें कार्य सफल जाता आनी ताचें पुण्य मेळटा ह्या भावार्थावयल्यान कालमापनाची कल्पना मुखार आयली आनी हातूंतल्यान फुडें पंचांगाची संकल्पना तयार जायत गेली.
पंचांगाची बसका चंद्र, सूर्य आनी धर्तरी हांचे गतीचेर आदारीत आशिल्ल्यान पंचांगाच्यो तीन पद्दती अस्तित्वांत आयल्यो. पुरायपणान चंद्रगतीचेर आदारील्ली ती चंद्र पद्दत (मुसलमानी पंचांग), पुरायपणान सूर्यगतीचेर आदारिल्ली ती सौर पद्दत (क्रिस्ती कॅलेंडर) आनी चंद्र तशेंच सूर्य हांच्या दोगांयचे गतीचेर आदारिल्ली ती चांद्र-सौर पद्दत (हिंदू पंचांग). पंचांगाचे दोन प्रकार आसात. १) सायन २) निरयन. जें पंचांग वसंत संपातापसून (सूर्य प्रवेश) सुरवात जाता आनीक ग्रहांची सुवात सांगतना अयनांश हिशोबान घेतात तांकां सायन वा गतिकृत पंचांग म्हण्टात. हें वर्स निरयन वर्सापरस २० मि. आनी २४ सें. ल्हान आसता. जें पंचांग शरद संपातासावन सुरवात जाता आनी ग्रहाचें स्थान सांगतना अयनांश विचारांत घेनात ताका निरयन पंचांग म्हण्टात. भारतांत चड करून निरयन पंचांगां वापरतात.
पंचांगांची रचणूक – पंचांगांत दरेक पक्ष वा पंद्रशेखातीर एक स्वतंत्र पान दिल्लें आसात. हातूंतलें एक शुक्ल आनी दुसरें कृष्ण पंद्रशेखातीर आसात. दरेका पानार वयले वटेन इसवी सन, हिजरी सन आनी म्हयनो, संवत, पारशी सन आनी पंद्रशेचो निमाणो दीस, प्रा. ग. आनी एक आंकडो आसता. पंचाग गणिताची सुरवात अहर्गणापसून आसता. एकुणीस सौर वर्सांचे एक चक्र आसता आनी एक चक्रांत ६९४० दीस आसतात. हाका अहर्गण वा प्रातर्गण अशें म्हण्टात. हांचो संक्षेप प्रा. ग. असो करून फुडें दिल्लो आंकडो चक्रांतलो कितल्यावो दीस हें दाखयता. अशें हें वेगवेगळ्या प्रकारचे गतकालदर्शक आंकडे पयले ओळींत आसतात. ते उपरांतचे एके ओळींत शालिवाहन शक, संवत्सराचें नांव, म्हयन्याचें आनी पक्षाचें नांव, इंग्लीश म्हयनो, रातीमान, (रा. मा.) ते पंद्रशेंतले अयनांश, दक्षिणायन-उत्तरायण हातूंतलें जें आसतलें तें आनी तातूंतलो ऋतू अशी म्हायती आसता. भारतांत बंगाली, कोल्लाम, कली, हिजरी, बहिस्पत्य-वर्स आनी जायत्यो कालगणान चालू आसल्यो तरी शालिवाहन आनी विक्रम संवत् ह्यो दोन कालगणना चड करून मेळटात. संवत्सराचीं वट्ट ६० नांवां आसता. तांचे चक्रच आसता आनी तींच नांवां परत परत त्याच क्रमान दितात. वेदांग ज्योतिशांत पंचवर्षात्मक युग मानिल्लें आसा आनी तांची नांवां संवत्सर, परिवत्सर, इदावत्सर, अनुवत्सर आनी इव्दत्सर अशीं दिल्यांत. गुरू सुमार १२ वर्सांनी एक सूर्यप्रदक्षिणा करता. बारा वर्सांचे गुरूचें एक वर्स जाता आनी गुरूचीं पांच वर्सा म्हळ्यार एक युग मानताले. ह्या युगांत ६० सौर वर्सा जातात. तांकां प्रभवादि नांवां दिल्ली आसात. गुरूचे प्रदक्षणेचो काळ १२ वर्सांपरस ल्हान आशिल्ल्यान ८५ सौर वर्सांनी ८६ बहिस्पत्या संवत्सरां जातात. म्हण्टकच एक बहिस्पत्य संवत्सरां ना जातात. ब्रहिस्पत्याप्रमाण संवत्सराची सुरवात चैत्र शुद्ध पाडव्याक जायना. ताका लागून ८२७ सावन दक्षीण भारतांत हें संवत्सर मानिनात जाले. पूण भारतात ही पद्दत आशिल्ली. देखुनूच उत्तरेकडल्या आनी दक्षिणेकडल्या संवत्सरांचीं नांवां वेगवेगळी दिसतात.
पंचांगात अशें सादारण आनी मुळावे म्हायती उपरांत पांच आंगांचे माहितीचे खण (columns) आसतात. हातूंत पयलो खण तिथीचो आसता. हातूंत शुद्ध पक्षांत १ ते १५ (पुनव) आनी वद्द (कृष्ण) पक्षात १ ते १४ आनी ३० (उमास) अशे तिथीदर्शक आंकडे आसतात. तांचेफुडें वारांचो खण आसता. उपरांतचे दोन खण ती तीथ त्या दिसा उदेंतसावन कितल्यो घटका वा कितली पळां उरल्यांत तें दाखयता. धर्तरेच्या आकर्शणाक लागून चंद्रकक्षा विवृत्ताकार आशिल्ल्यान आनी चंद्राचेर सुर्याचेंय आकर्शण आशिल्ल्यान चंद्र सूर्य हांच्या भोगांत १२° अंतर पडपाक ६० घटकांपरस उणो चड वेळ लागता. हाकाच लागून तिथी सारक्या काळाच्यो नासता. उण्यात उणो तांचो काळ ५० आनी चडांत चड ६८ घटकांचो आसता. जी तीथ सुर्योदयावेळार आसता तीच तीथ पुराय दिसाची अशें मानतात. आनी तोच आंकडो तिथीदर्शक खणांत आसता. देखीक – चवथ ही ६० घटकांपरस व्हड आसता. ती जर सुक्राराक उदेवाआदीं ५ घ. ४० प. सुरू जाल्ली आसा जाल्यार दुस-या दिसा म्हळ्यार शेनवारा ती उदेंतेक ००.१७ प. उरता ताका लागून दुस-याय दिसा (शेनवाराक) तीच तीथ उरता. हाच्या खातीर तीथीच्या खणांत तिथीदर्शक ४ हो आंकडो फाटोफआट दोन दीस म्हळ्यार शुक्रारा आनी शेनवारा येता. हाचे उरफाटें, दुवादशीसारकी तीथ ६० घटकांपरस उणी आसता ती शेनवारा उदेवा उपरांत १ घ. २ प. न सुरू जाता. इतलो वेळ म्हळ्यार उदेवा आदीं एकादस आशिल्ल्यान त्या म्हळ्यार शेनवारा खणांत ११ हो आंकडो बरयल्लो आसता. दुवादस साठ घटकांपरस उणी आशिल्ल्यान ती फुडल्या दिसा म्हळ्यार आयतारच्या उदेवाआदींच ५ घ. ४८ प. सोंपता आनी तिसरोदस लागता. हाका उदेवा आदीं म्हळ्यार आयतारा तिरोदस येता. हाका लागून आयतार १३ हो आंकडो दिल्लो आसता आनी १२ हो आंकडो खणांत नासता. हांगा दुवादशीचो क्षय जालो अशें म्हण्टात.
कांय पंचांगांनी आनीक दोन खण घालून सिर्योदया उपरांत कितलीं कलाक (वरां) मिनटां आसात हें सांगप जाता. ताचे फुडल्या खणांत क्रमान नखेत्रांचीं आद्दाक्षरां आसतात आनी ताचे फुडल्या दोन खणांनी ते नखेत्र त्या दिसा उदेंतेपसून कितल्यो घटका-पळां आसात हें दिल्लें आसता. हाचेवयल्यान चंद्र त्या दिसा उदेवावेळार आनी तेउपरांत कितलो वेळ खंयच्या नखेत्रांत आसा हें समजता. तिथीवरीच हें त्या दिसाचें नखेत्र मानप जाता. एकेक नखेत्र सादारणपणान ६० घटका आसता. पूण तिथीप्रमाण हाचोय काळ उणो-चड आशिल्ल्यान नखेत्राकूच क्षय वृध्दी आसता. कांय पंचांगांनी नखेत्राखातीर आनीक दोन खण आसतात. उपरांतचे तीन खण योग आनी तांच्यो घटका-पळां हांचेखातीर आसतात. तिथी-नखेत्रावरवी योगाकूय क्षय-वृध्दी आसता. उपरांतचे दोन खण करणां आनी तांच्यो घटका-पळां हांचे आसतात. करणांक क्षय-वृध्दी नासात.
पंचांगा॥त मुखेल पांच आंगांभायर हेर म्हायतीखातीर आनीक खन आसतात. एकांत उदेवासावन अस्तामेरेन फक्त दीस कितल्या घटका
