कोंकणी विश्वकोश : २ कात्यायनान पांडू ह्या उतरा वयल्यान पांडय ह्या नांवाची व्युत्पत्ती सांगल्या हें नांव मेळ्ळे. कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रांत सम्राट अशोक हाच्या शिलालेखांत मेळटा. तातूंतलो पयलो राजा मुदुकुडूमी पेरुवळुदी हो खूब पराक्रमी आशिल्लो. ताणे साबार झुजांनी जैत मेळोवन खूब यज्ञ केल्ले. चोळ, चेर आनी हेर राजांनी मेळून तिसच्या शेंकडयांत पांड्य देशाचेर आक्रमण केल्ले आनी नेडूजेलियन ह्या पांडय वंशजान हें आक्रमण मोडून उडयल्ले हाचोय उल्लेख मेळटा, नेडूजेलियन हो एक व्हड कवी आशिल्लो आनी तमीळ प्रदेशाचे उत्तर शिमेवयल्या कळवार लोकांक दक्षिणेत स्थलांतर सव्या शेंकडयाचे निमाणे कडुगोन (५९०-६२०) हाणे नव्या राजवंशाची स्थापणूक केली. ह्या वंशाचो चवथो राजा अरिकेसरी मारवर्मा (६७०७००) हाणे पांडय साम्राज्याची बुन्याद घाली. पल्लव आनी चेर राजांकडेनूय ताचो संघर्श जाल्लो. मारवर्मा राजसिंह (पयलो) (७३०-७६५) हो लेगीत खूब पराक्रमी आशिल्लो. ताणे चालुक्य हांच्या आदारान पल्लव राज्याचेर आक्रमण करून तंजाऊरच्या भोंवतणचो चडसो प्रदेश आपल्या शेकातळा राजसिंहान आपल्याक पल्लवभजन ही पदवी घेतल्ली. मुखार चालुक्य राजा कीर्तिवर्मा (दुसरो) हाचेरूय ताणे हार घाल्ली. राजसिंहाचो चलो नेडुजडैयन (७६५-८१५) हाणे आपलें साम्राज्य खूब वाडयल्ले. तंजाऊर, तिरुचिरापल्ली, सेलम, कोइंबतूर आनी दक्षिण तिरुविकांकूर हेय प्रदेश ताचे सत्तेखाला आशिल्ले. ह्या वंशांतल्या श्रीमार श्रीवल्लभ राजान (८१५-६२) लंकेचेर घुरी घालून थंयची राजधानी लुटिल्ली. पल्लव राजा नृपतुंग हाणे श्रीवल्लभ हाचेर पुराय हार घाली. त्याच सुमाराक लंकेच्या राजान पांडय राज्याचेर उत्तरेक चोळ हांचेकडेन संघर्श करचो पडलो. चोळ राजा परांतक हाचेकडेन केल्लया झुजांत मारवर्मा राजसिंह दुसरो (९००-९२०) हाचेर हार पडून ताणे सुर्वेक लंकेंत आनी उपरांत केरळांत आलाशिरो घेतिल्लो. चोळांनी पांडयांचो खूब प्रदेश खालसा केलो आनी अशे रितीन कडुगोन हाणे स्थापणूक केल्लया पयल्या पांडय साम्राज्याचो अंत जालो. पांडय राजांनी राजेंद्र चोळ, कुलोत्तुंग पयलो आनी तिसरो ह्या चोळ राजांच्या तेंपार आपले स्वतंत्र राज्य परत उबारपाचे खूब यत्न केले, पूण घाल्ल्या कारणान कांय तेंप पांडय राज्य स्वतंत्र जालें. पूण राजराज चोळ हाणे तांचेर परत जैत मेळयलें. अधिराजेंद्र चोळ हाच्या तेंपार पांडद्य राजांनी उठाव केल्लो, पूण कुलोत्तुंग हाणे तो मोडून उडयलो. ताणे कळा लागिल्लयान ११९० त जटावर्मा कुलशेखर पांडय हाणे स्वतंत्र राज्य सुरू केलें. कुलोत्तुंग चोळ (तिसरो) हाचेर हार घालून ताणे 8 & 3 पांयतणां मारवर्मा सुंदर पांडय (दुसरो-१२३८-५१) हाणे तिसच्या कुलोत्तुंगाचेर ह्या उत्तरेकडेन आशिल्लया प्रदेशांचो आस्पाव आशिल्लो. हाचो वंशज पयलो जटावर्मा सुंदर पांडय (१२५१-६८) हाणे पांडयांचे दुसरें साम्राज्य घेतिल्ले. ताच्या तेंपार जटावर्मा वीर पांडद्य आनी मारवर्मा कुलशेखर हे उपराजा म्हणून काम करताले. मारवर्मा कुलशेखर (१२६८-१३०९) हाच्या तेंपार माकों पोलो हो विदेशी भोंवडेकार पांडत्य देशांत आयिल्लो. त्या काळांत पांडयाच्या राज्यांत वेपाराचीय भरभराट जाल्ली. कुलशेखर पांडय हाका औरस आनी अनौरस अशे दोन पूत आशिल्ले. राजान जटावर्मा वीर पांडय ह्या अनौरस पुताक गादयेर बसोवंचे थरयल्ले म्हणून सुंदर पांडय हाणे १३१० त आपल्या बापायचो वध करून गादी काफूर हाणे मदुरेचेर घुरी घाली. यादवी आनी मुसलमानी आक्रमणांक जाले. १३२९ सालांत मुसलमानांनी परत घुरी घालून मदुरा नगरी घेतली आनी दिल्लीच्या सुलतानान थंय आपली सुभेदार नेमलो. अशे आनी पदुकोट्टाइ ह्या भागांचेर पांडद्यांचे राज्य चालूच आशिल्ले. उपरांत तिन्नेवेल्लीक आशिल्ली. ल्हव ल्हव करून उपरांत १६ व्या शेंकडयाचे दिले. राज्यकारभारांत पांडयांनी नवी सुदारणा केल्ली. जण एकलो पांडय राजा आपले वांगडा आपल्या पुतांकूय राज्यशासनांत अधिकार दितालो. राज्यकारभारांत वांटो घेवन बापायक आदार दिल्लो हाचोय उल्लेख मेळटा. पांडय राजांनी केलो. पल्लवांच्या गुहादेवळांसारकेलीं देवळां पांडय राजांनी तळपांत खणलीं. तिरूमलैपुरमचे त्या काळांतलें देवूळ प्रसिद्ध आसा. चोळ आनी पांडच हाणीं देवळांक व्हड मंटप जोडपाची प्रथा सुरू केली. त्या मंटपांचे खांबे खूब नक्षीदार आसात. कांय मंटपांक रथाचो आकार दिल्लो आसा. चिदंबरमच्या देवळाचे नर्तन सभामंटप आनी मदुराईचे म्हामंटप खूब प्रसिद्ध आसात. १३ व्या शेंकडयांत पांडय राजांनी त्या देवळांखातीर खुब दुडू खर्चिलो. - कों. वि. सं. मं. पTयतUTI : तळपांयांक आनी पावलांक संरक्षण दिवपाखातीर जे आवरण घालतात तांकां ‘पांयतणां’ अशें म्हण्टात. मनीस आपल्या
