पांयतणां
वेव्हाराखातीर पांयांनी चलपाचो प्रसंग येता तेन्ना कांटेखुंटे फातर आनी कंवच्यो तोपच्यो न्हय वा माती,घाण, उदक हांकां लागून पांयांचे तळवेम्हेळे जावंचे व्हय.तशेंच थंड वा हून जमनीपसून तळपांयांक अपाय जावंचो न्हय म्हणून पांयतणां वापरतात. कांय वेळार वेगवेगळ्या सुवातींतल्यान चलतना पांयांक थिराय आनी धिटाय येवंची म्हणून वा शिकारेक वतना,गिर्यारोहण करतना,वेगवगेळे खेळ खेळटना पांयांक अडेची आनी जादा कार्यक्षमता, संरक्षण मेळचें म्हणून पांयतणांचो उपेग करप जाता. सुर्वेक जरी तळपांयांक संरक्षण आनी थिराय मेळची म्हणून पांयतणां वापरप जातालें आनी अजुनूय जाता, तरी कालांतरान पांयतणां संरक्षणावांगडा सोबीतकायेखातीर वापरपाची चाल आयली. आर्विल्ल्या वैजकी शास्त्रांत कांय खाशेलीं पांयतणां वैजकी उपकरण म्हणून वापरतात.
इतिहास – पांयतणांचो उपेग सुमार ३,००० वर्सांपयलींच्या काळासावन चालू आसा. ग्रीस आनी इजिप्तांतल्या इतिहासीक अवशेशांनी त्या काळांतलीं पांयतणां सांपडल्यात. बायबलांतूय पांयतणांचे उल्लेख मेळटात.पांयतणां पवित्र सुवातींनी व्हरचीं न्हय, असो संकेत सगळ्याच संस्कृतायांनी दिसता.ग्रीसी पुराणकथांनी देवांच्या, देवदुतांच्या पांयांनी पांखां आशिल्ली. सँडल आशिल्ल्याचेय उल्लेख सांपडटात. पोरण्यांत पोरणें पांयतण इजिप्तांतल्या पुर्विल्ल्या अवशेशांत मेळिल्लें आसून तें पपायरस नांवाचे उदकांतले वनस्पतीपसून विणून तयार केल्ले. इजिप्तांतल्या वण्टीचित्रांनीय राजा, पुरयत आदी खास पांवड्यांच्या लोकांच्या पांयांनी पांयतणां दाखयल्यांत.रोमी लोकांमदीं पांयतणांच्या प्रकारावयल्यान मनशाचो पांवडो वळखताले.
युरोपांतल्या थंड हवामानाक लागून पुराय तळपांय बंदिस्त उरतले अशे तरेच्या पांयतणांची थंय गरज उप्रासली, हातूंतल्यानूच बुटांचो जल्म जालो. हलक्या लांकडांतल्यान कोरांतून काडिल्ले बूट फ्रांसांत मध्ययुगांत बरेच लोकप्रिय जाल्ले. तांकां ‘सॅबो’ अशें म्हण्टाले. हे अजुनूय फ्रांसाच्या गांवगिऱ्या वाठारांनी वापरांत आसात.
भारतांतल्या पांयतणांचो उल्लेख वैदिक साहित्यांत लेगीत सांपडटा. वैदिक काळांत चामड्याचे जोडे वापरांत आशिल्ले आनी तांका ‘उपानह’ अशी संज्ञा आशिल्ली. शतपथ ब्राह्मणांत दुकराचे कातीचो पांयतणांखातीर उपेग जातालो, असो उल्लेख आसा. भारतांत संन्यासी, साधू खडावो घालतात. गिरेस्तांचीं आनी राजांचीं पांयतणां मोलादीक चामडयाचीं आनी रत्नजडित आसतालीं. जोत्यांक मोतयांचे घोंस लावपाची चाल गुप्त काळांत आशिल्ली. अशें अजंठाच्या वणटिचित्रांवयल्यान दिसता. पादत्राणांचे उल्लेख रामायण,महाभारतांत आयल्यात. राजा- म्हाराजांखातीर भांगरा-रुप्यासारक्यो मोलादीक धातूच्यो आनी रत्नां जडयल्ल्यो खडावो आसताल्यो. मोगल आनी उपरांत ब्रिटीश राजवटींत ते ते राजवटीप्रमाण पांयतणां वापरपाची पध्दत आयली. ब्रिटिशांचे मुस्तींत अस्तंते पध्दतीच्या पांयतणांचो वापर वाडलो. त्या वेळार युरोपांत प्रचलीत आशिल्ली फॅशन भारतांत येताली. तरीय भारतीय प्रकारांचीं पांयतणां तांच्या खाशेलपणासयत तिगून उरलीं. कोल्हापूरी चप्पल, जयपूर, आग्राक तयार जावपी वाटकुळ्या पोंतांचीं पांयतणां हे पांयतणांचे कांय खास भारतीय प्रकार मध्ययुगासावन आयजमेरेन वापरांत आसात.
त्या त्या प्रांताचें खाशेलपण आशिल्लीं पांयतणां भारतांत आसातूच. पांयतणांक रेशीम, जर, झीग,मणी, घुंगरां लावन नटोवपाची पध्दत भारतांत अजुनूय प्रचलीत आसा. जयपूराक तयार जावपी चडाव जरीकामाखातीर नामनेक पावल्यात. कोल्हापूरी चप्पलांक चामड्याचे गोंडे लावपाची पध्दत लोकप्रिया आसा.आयज शारांनी चडशीं अस्तंते पध्दतींत पांयतणां वापरांत आसात. तातूंत विंगड विंगड बूट ते सादीं हवाई रबरी जोतीं अशे तरेकवार प्रकार दिसतात. अस्तंत्या देशांनी सँडलां बरींच लोकप्रिय जाल्यांत.
कच्चो म्हाल: पुर्विल्ल्या काळांत पांयतणां जनावरांची चामडी, झाडांच्यो साली आनी वाली वापरून तयार करताले. वातड आसपी चामडें मोव करपाखातीर ताका स्निग्ध पदार्थ आनी चरबी लावन तें मोव करपाची चाल आयली. हातूंतल्यानूच फुडें चामडें कमोवपाची पध्दत आयली. चामड्याप्रमाण लांकडाचोय उपेग पांयतणांनी, खास करून ऊंच खोटांचीं पांयतणां वापरांत येतकूच वाडलो. चीन आनी जपानांत सुर्वेक पांयतणांचे वयले भाग तणान विणून तयार करताले. जपानांत पांयतणां तयार करतना लाकूड आनी दाट कागदाचो उपेग करताले. पांयतणांखातीर वापरांत येवपी चामड्यांतलें सुमार ७०% चामडें गोरवांचें (गाय,बैल, म्हशी) आसता. म्हशींचें आनी बैलांचें चामडें तळव्यांखातीर वापरतात. मेंढरां आनी बोकड्यांचें चामडें बुटाच्या अस्तराखातीर वापरतात. सोरोप, मानगीं, अलिगेटर, शेड्डो आदी जनावरांच्या चामड्याचो उपेग पांयतणां सोबीत दिलपाखातीर करतात. घोड्याच्या चामड्याक ‘कॉर्डोव्हान’ अशें म्हण्टात आनी तें दादल्यांच्या बुटाखातीर वापरतात. कांगारुचें चामडें खेळगड्यांच्या बुटांखातीर जाल्यार शहामृगाचें बायलांचीं पांयतणां तयार करपाखातीर वापरतात. दुकराच्या चामड्याचोय पांयतणांखातीर उपेग करतात.
विसाव्या शतमानाचे सुर्वेक रबराचें व्हल्कनीकरण (Vulcanization) करपाचो सोद लागतकूच पांयतणांचे घडणेंत रबराचो वापर वाडलो. तळव्यांखातीर सरसकट रबर वापरपाक लागले. पावसाचे
