बूट आदी पांयतणां पुराय रबराचीं वा रबराचो थर दिल्ल्या कापडाचीं करपाक लागले. आतां चामडें, लाकूड, सैमीक रबर, फोम रबर, रॅक्झीन, कापड, पॉलिवायनिल प्लास्टिक आदींचो उपेग पांयतणां तयार करपाखातीर कच्चो म्हाल म्हणून करतात. लिनन, सॅटीन, रेशीम आदी कांय खाशेल्या प्रकारच्या कापडांचोय पांयतणांखातीर उपेग करतात. जाळयेचें नायलॉन, मखमली नायलॉन हांचेसारक्या मनीसनिर्मीत तंतूपसून तयार करतात त्या द्रव्यांचोय पांयतणांखातीर व्हड प्रमाणांत उपेग जाता. पांयतणांखातीर लावपाचीं बकलां (क्लीपां) लोखण, पितूळ आदी धातूंचीं वापरतात. आतां तेखातीक अल्युमिनियमाचोय वापर वाडला.
पांयतणांचे प्रकार – काळाप्रमाण आनी लोकांचे आवडीप्रमाण पांयतणांचे विंगड विंगड प्रकार आसात. बूट आनी चप्पल अशे तांचे दोन मुखेल प्रकार आसात. चप्पलां चड करून भारतांत आनी उदेंत्या देशांनी (चीन,जपान आदी) वापरतात. हवामानक लागून अस्तंत्या देशांनी बुटांचो प्रकार चड लोकप्रिय थरला.
दादल्यांची आनी बायलांचीं पांयतणां वेगवेगळीं आसून तीं सहज वळखूं येतात. बायलांच्या पांयतणांचे तळवे दादल्यांपरस अशीर आसतात. तशेंच, तीं नाजूक आनी सोबीत आसतात. दादल्यांचीं पांयतणां चड रूंद आनी घट्ट आसतात. उत्पादनाच्या सोंपेपणाक लागून आकाराप्रमाण आनी लांबायेप्रमाण पांयतणांक वेगवगेळे क्रमांक दिल्ले आसतात.
पांयतणांक लागून जावपी विकार- चामड्याचें नवें पांयतण वापरुंक लागतकूच पांयांक एकेकदां घाव जातात. हाका ‘बूट वा जोतीं लागप’ अशें म्हण्टात. बुटांवांगडा मेय वापरल्यार बूट उणे लागतात.पांयतणांचो भाग पावलांचेर एकसारको घाशिल्ल्यान त्या जाग्यार पांयांक खिणां पडटात. खूबदां पांयतणांचो खिळो तळपांयांक लागून ‘भोवरी’ वा ‘कुरुप’ आदी विकार जातात. अशा वेळार चामड्याच्या पांयतणांच्या जाग्यार मोव, रबरी पांयतणां वापरतात. हालींचीं रबरी वा संश्लेषित (कृत्रीम) रबरापसून तयार जावपी पांयतणां वापरल्यार पांयांचेर पुळयो येवप आदी अलर्जीसारकिले विकार जातात.
संवसारीक उद्देग- पुर्विल्ल्या काळांत पांयतणां तयार करपी कारगिरांचो वेगळो वर्ग अस्तित्वांत आशिल्लो. वैदिक साहित्यांत तांचो ‘चर्मकार’ म्हणून उल्लेख मेळटा. रोमी साम्राज्यांत अशे लोक कांय लोक कामाक दवरून तांचेकडल्यान कामां करून घेताले. तांची वसती वेगळी आसताली. मध्ययुगांत युरोप आनी अमेरिकेंत पांयतणां घराच तयार करपाची पध्दत आशिल्ली. समाजांतल्या मागास वर्गाकडल्यान हें काम मोल दिवन करून घेताले.
पांयतणांचो आर्विल्लो कारखानो अमेरिकेंत १७६० त जे. ए. दागिअर हाणें लिन, मॅसॅच्युसेटसाक सुरू केलो.ताणें बरेंच कारागीर कामार दवरले आनी तातूंतल्या दरेकल्याक एकेक थरावीक काम वांटून दिलें. १७९० त युरोपांत बूट शिंवपाखातीर खास यंत्र तयार केल्लें आनी १८१० त अमेरिकेंत तळवे जोडपाखातीर दोरयां जाग्यार खिळ्यांचो वापर करपाची पध्दत आयली. १८१८ त दाव्या आनी उजव्या पांयांतले बूट असो बुटांमदीं फरक केलो. बूट जाचेर बांदतात, त्या सांच्यांचें १८२१ त युरोपांत लेथीचेर व्हड प्रमाणांत उत्पादन करपाक सुरवात जाली. १८२२ त एका जर्मन उत्पादकान बुटाचो वयलो भाग तळव्याक जोडपाखातीर स्क्रू वापरले. १९४५ त, तळव्याचें चामडें लाटून घट्ट करपाचें यंत्र प्रचारांत आयलें. १८४६ त इलियस होव हाणें शिवणीच्या यंत्राचो सोद लायलो. १८५८ त एल्. आर. ब्लेक हाणें बुटाचो तळवो बुटाच्या वयल्या भागाक जोडपाचें यंत्र सोदून काडलें. यंत्राक लागून बूट तयार करपाचो वेग आनी बुटाची सोबीतकाय वाडली. उपरांत वेगवगेळ्या क्रियांखातीर खाशेल्या यंत्रांचो सोद लागलो आनी विसाव्या शतमानाचे सुर्वेक मेरेन बुटाचे निर्मितींतल्यो चडशो सगळ्यो क्रिया यंत्रावरवीं जावपाक लागल्यो.
संवसारांतले सगळ्यांत चड पांयतणांचे कारखाने अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांत आसात. १९६० च्या सुमाराक थंय सुमार ८५० व्हडले कारखाने आशिल्ले. न्यू इंग्लंड आनी मॅसॅच्युसेट्स ह्या राज्यांनी बुटांचे सगळ्यांत चड कारखाने आसात. अमेरिके फाटोफाट ब्रिटनांत पांयतणांची निर्मिती जाता. जर्मनी, फ्रांस, इटली ह्या देशांनीय बऱ्या दर्ज्याचीं पांयतणां तयार जातात.
भारतांतलो उद्देग- कानपूर, लखनौ, आग्रा, जयपूर, बिकानेर, राजकोट, पुणें, कोल्हापूर, हैदराबाद, रायचूर, म्हैसूर, त्रिचनापल्लीक तयार जावपी भारतीय पद्दतीच्या पांयतणांची नामना कितल्याशाच वर्सांसावन आसा. अस्तंती पध्दतीचीं पांयतणां पयल्या म्हाझुजाच्या काळांत चड प्रमाणांत तयार जावपाक लागलीं कारण लश्कराखातीर लागपी बुटांची मागणी एकदम वाडली. देखून ब्रिटीश भांडवलदारांनी कानपूर, आग्रा, दयाळबाग, मुंबय आनी चेन्नईक पांयतणांचे कारखाने सुरू केले. झूज सोंपतकच हेच कारखाने पांयतणां करपाक लागले. दुसऱ्या म्हाझुजाच्या काळांत आनी उपरांत ह्या कारखान्यांत वाड जायत गेली.
स्वातंत्र्या उपरांत चड उत्पादन आनी निर्यात हांकां पोसवण दिवपी सरकारी धोरणाक लागून ह्या धंद्याची भरभराट जाली. परदेशी चलन मेळोवन दिवपी धंद्यांतलो हो एक म्हत्वाचो धंदो अशें मानतात. लुगट, रबर, कॅनवास, फोम रबर, पी. व्ही. सी. हांच्या वापराक लागून १९६० वर्सा उपरांत ह्या धंद्यात बरीच उदरगत जाली आनी पांयतणांचे नवे नवे प्रकार तयार जावपाक लागले.
अस्तंती देशाप्रमाणूच भारतांत लेगीत पांयतणांची चडशी निर्मिती कारखान्यांत यंत्रांवरवीं जाता. हीं यंत्रां तयार करपी कारखाने आग्रा, कानपूर, मुंबय, कलकत्ता आनी चेन्नईक आसात. मुंबयचो ‘पीरभाई अँड सन्स’ हो अशी यंत्रसामुग्री करपी कारखानो बरोच नांवाजिल्लो आसा. अस्तंती पध्दतीच्या बुटांची निर्मिती खास करून आग्रा आनी कानपूराक जाता. कोल्हापूर, मिरज, सांगली हे वाठार कोल्हापूरी चपलांखातीर नामनेक पावल्यात. मुंबयंत सोबीत जोतीं आनी सँडल्स तयार जातात. तमीळनाडू, कलकत्त, कानपूर,जालंधर, श्रीनगर, जम्मू, मुंबय, कर्नाटक आनी आंध्र प्रदेशाक पांयतणांचे जायते कारखाने आसात. कलकत्त लागसार बाटानगरांत आशिल्लो ‘बाटा शू कंपनी’ हो पांयतणांचो कारखानो भारतांतलो सगळ्यांत व्हडलो.
संस्कृतीक संदर्भ- देवळांत, पुजे वेळार, जेवणा वेळार चामड्याचीं पांयतणां वापरप, हाका पवित्र रुढींप्रमाण मनाय आसा. तशेंच घरांत चामड्याचीं पांयतणां घालून भोंवल्यार घर अपवित्र जाता, असो समज आसा. पूण लाकडाचीं (खडावो), रुखांच्या सालींचीं पांयतणां मात अशुध्द मानिनात. रस्मी वा लोकरीचीं पांयतणांय अशुध्द मानिनात. ब्रह्मचारी, संन्यासी, वानप्रस्थी चामड्याचीं पांयतणांय घालिनात. ब्रह्मचाऱ्यान पांयतणां घालचीं न्हय, ब्रह्मचर्य सोंपतकच स्नातकविधींत तीं घालचीं असो एक विधी आसा. मशिदींत वा मुसलमानांच्या हेर पवित्र सुवातींनी पांयतणां
