घराणें सगळ्यांत उच्च मानतात. पोरण्या काळांत पाटलाक गांवांपुरते मुलकी, दिवाणी आनी फौजदारी अधिकारी आसताले. पाटील हे चडशे मराठा सरदार आसताले.
गांवाची पुराय तरेन वेवस्था पळोवप, भूंयेचो कस वाडोवप, दाणो गोटो, उदक हांची वेवस्था पळोवप,बलुतेदारांच्यो कागाळी पयस करप, वतनदार, बालुतेदार, मठ, समाधी ह्या सारक्या समाजीक संस्थांची वतना जाचीं तांकां पावोवप, लोकांखातीर मनोरांजनात्मक कार्यक्रम घडोवन हाडप असलीं कामां पाटलाक करचीं पडटालीं. कोंकणांतल्या चडशा वाठारांनी पाटीलकेचो अधिकार खोताकडेन आसतालो. सरकारी कायदे लोकांक समजावन तांचेकडल्यान तीं-तीं कामां करून घेवप, मामलेदाराकडल्यान लोकांक रिणा मंजूर करून घेवन तीं परत फारीक करपाची जापसालदारकी घेवप, जायत्याकडल्यान आयिल्ल्या गेल्ल्याची खबर मेळोवप आदी जायतीं कामां खोताक करचीं पडटालीं.
पाटील हो म्हार, पोतदार आनी कुलकर्णी हांचे कडल्यान गांवचीं सगलीं कामां करून घेतालो. देशांतली राजाची सत्ता खिळखिळी आसल्यार खजिनो सांबाळप,जमीन मेजप, न्याय चौकशेंत लक्ष दिवप, बाजारांतलीं वजनां-मापां तपासप, गांवांतलें कळंतर एकठांय करून सरकारांत भरप हीं कामां पाटलाचीं आसतालीं. बेळगांव, धारवाडाक लग्नां, मुंजी, यज्ञ आदी प्रसंगां वेळार कांय प्रमाणांत द्रव्य धन पाटलाक दिवपाची चाल आशिल्ली. पाटीलकेच्या कामाखातीर ताका सरकाराकडल्यान वर्सुकी 'मुशाहिरोय' मेळटालो. कांय कडेन पाटलांक वतन इनामी भूंय दिताले.
कोणाल्या लग्न सुवाळ्या वेळार पयलो मानाचो विडो पाटलाक मेळटालो. साडि विधी करतना ब्राह्मणाक पाटलाकडल्यान परवानो घेंवचो पडटालो. शिगम्याची परब आसल्यार होळयेक पयलो निवेद्य पाटील दाखयतालो. तशेंच पोळ्याचे मिरवणुकेंत पाटलाचोच बैल पयलो आसतालो. तेचपरी चडशा सगल्या सणा परबांनी पाटलाक पयलो मान आसतालो.
पुर्तुगिजांच्या काळांत गोंयांत 'रेजिदोर' हें पद गांवच्या शिक्षीत आनी कार्यक्षम मनशाक सरकाराकडल्यान दिवप जातालें. पाटीलकिची परंपरा, नेमणूक आनी कार्यपद्दत 'रेजिदोरी' परस वेगळी आसली. राजकर्त्याचो गांवचो प्रतिनिधी म्हण दोगांचोय अधिकार आनी कर्त्यव्यां लागीं लागीं सारकीं आसलीं.
स्वतंत्र भारतांत पंचायत राज्य सुरू जाल्ल्यान ल्हव ल्हव करून पाटलाची सुवीत नांवापुरतीच उरल्या.पुर्तूगीज राजवटीच्या अस्तावांगडीच 'रेजिदोर' ह्या पदाचोय गोंयांत अस्त जालो.
-कों. वि. सं. मं.
पाटील, कर्मवीर भाऊराव:(जल्म:१ सेप्टेंबर १८८७, कुंभोज, जिल्हो कोल्हापूर; मरण:९ मे १९५९, पुणें). महाराष्ट्रांतलो एक व्हड समाजसुदारक आनी शिक्षण प्रसारक. ताच्या बापायचें नांव पायगौंडा आनी आवयचें नांव गंगुबाई. ऐतवडे बुद्रुकाक (सांगली) मुळावें शिक्षण घेवन तो फुडें कोल्हापूराक वचून इंगलीश सवी मेरेन शिकलो.त्याच सुमाराक कोल्हापूरचो राजर्षी शाहूमहाराज हाणें हुशार भुरगीं वेंचून तांचे खातीर कोल्हापुराक शिक्षणाची वेवस्था केल्ली. भाऊराव दोन वर्सां थंय शिकपाक आशिल्लो. विद्यार्थी दशेंत आसतना एडवर्ड बादशाहाच्या पुतळ्याक ताणें डांबर काडलें असो फटीचो आरोप दवरून ताका बंदखणींत घाल्लो. फुडें ताची सुटका जाली. उपरांत तो किर्लोस्कर आनी ओगलो ह्या कारखान्याचो घोळटो एजंट म्हणून काम करूंक लागलो. त्या निमतान ताका वेगवेगळ्या गांवगिऱ्या वाठारांनी भोंवचें पडलें. थंय तांची गरिबी आनी हाल पळोवन ताका दुख्ख जालें. शिक्षणाच्या उणावाक लागून तांची अशी परिस्थिती जाल्या हाची जाणविकाय ताका जाली. तेन्ना १९१० त ताणें सांगलींतल्या दूधगांवांत गांवगिऱ्या तरण्याट्यांखातीर 'दूधगांव विद्यार्थी आश्रम' सुरू करून शिक्षणाचो वावर हातांत घेतलो. १९१९ त ताणे कराड तालुक्यांतल्या काले गांवांत सत्यशोधक समाजाच्या संमेलना वेळार 'रयत शिक्षण संस्थेची' स्थापना केली. १९२४ त ताणें साताऱ्याक 'छत्रपती शाहू बोर्डींग हाऊस' नांवाचें वस्तीगृह बांदलें. ह्या वस्तीगृहांत सगल्या जाती-धर्मांच्या विद्यार्थ्यांक प्रवेश मेळटालो. कशेंय करून शिक्षण घेवप हो हांगाचो नेम आशिल्लो.१९२७ वर्सा महात्मा गांधीन ह्या वस्तीगृहाक भेट दिल्ली.तेन्नाच्यान भाऊराव खादी वापरूंक लागलो.खेड्या पाड्यांनी वचून जंय जंय गरीब पूण हुशार भुरगीीं आसात तांकां वस्तीगृहांत हाडून तांकां आपल्या भुरग्यांवरी सांबाळटालो.कांय हुशार विद्यार्थ्यांक परदेशी शिक्षणाची सोय ताणें उपलब्ध करून दिल्ली.ताच्या शिक्षणीक वावराक ताची बायल लक्ष्मीबाय हिणेंय ताका म्हत्वाचो आदार केलो.
त्या काळांत व्हड व्हड जिल्ह्यांनी थळाव्या बोर्डांच्यो शाळा आशिल्ल्यो.पूण गांवगिऱ्या वाठारांनी शाळा उपलब्ध नाशिल्ल्यो.अशा वेळार भाऊरावान आपले संस्थेतीन स्वयंसेवी मुळाव्यो शाळा उगडल्यो.रोखडीच ह्या शाळांनी संख्या ५७८ जाली.गांवगिऱ्या विद्यार्थ्यांच्या म्हाविद्यालयीन शिक्षणाखातीर रयत शिक्षण संस्थेन १९३२ त पुण्यांत 'युनियन बोर्डिंग हाऊस' नांवाचें वसतीगृह उबारलें.खेड्यांनी सुरू जाल्ल्या शाळांनी शिकोवपाखातीर प्रशिक्षीत शिक्षकांची गरज आशिल्ली.तेखातीर ताणें १९३५ त साताऱ्याक 'महातमा फुले ट्रेनिंग कॉलेज' सुरू केलें.१९४० त ताणें 'महाराज सयाजीराव हायस्कूल' स्थापन केल्लें, जाल्यार १९४२ त सौ. लक्ष्मीबायचे यादीक साताऱ्याक 'लक्ष्मीबाय पाटील वसतीगृह' सुरू केलें.
स्वावलंबी शिक्षणाचो आनी राश्ट्रीय एकात्मतेचो प्रयोग म्हणून ताणें साताऱ्याक 'छत्रपती शिवाजी रेसिडेन्शियल कॉलेज'(१९४७) सुरू केलें.सद्या ह्या म्हाविद्यालयाचो विस्तार जावन 'शिवाजी कॉलेज','धनंजयराव गाडगीळ कॉमर्स कॉलेज' आनी सायन्स कॉलेज अशीं तीन स्वतांत्र माहाविद्यालयां सुरू जाल्यांत.
महात्मा गांधीचे हत्ये उपरांत ताणें आपले संस्थेवतीन शंबर माध्यमीक शाळा उगडपाची प्रतिज्ञा केली आनी धा वर्सांमदीं ती पुराय करून दाखयली.शिक्षणीक संस्थांच्या प्रसारावांगडाच ताणें कांय पुरक संस्थांची स्थापना केली.ह्यो संस्था अशो-सिल्वर ज्युबिली ट्रेनिंग कॉलेज,जिजामाता अध्यापक विद्यालय,महाराजा सयाजीराव विद्यालय (फुकट आनी रावपाची सोय आशिल्ली),रयत सेवक को-ऑपरेटिव्ह बॅंक,रयत सेवा को-ऑपरेटिव्ह स्टोर्स फंड,पंचायत राज्य प्रशिक्षण केंद्र,रयत शिक्षण कर्मवीर विद्याप्रबोधिनी.
भाऊरावान स्थपन केल्ले रयत शिक्षण संस्थेच्यो विस्तारान ३१७ माध्यमीक विद्यालयां (हातूंत चलयांचीं १२),२० म्हाविद्यालयां, ७ अध्यापन विद्यालयां,७२ वसतीगृहां (हातूंत ४ चलयांचीं), संस्कार केंद्रां,तंत्रीक शिक्षणाच्यो शाळा हांचो आस्पाव जाता.संस्थेच्या आदल्या
