पानांचो सर्रास उपेग करतात.पळस,केळ आदी पानां पयलीं तेंपार सावन जेवपाक,दोणे आनी पत्रावळींखातीर वापरांत आसात.तंबाकुचीं पानां विडी,सिगार (धुम्रपान) हाचेखातीर उपेगी पडटात.कोकच्या पानांपसून कोकन आनी भांगेच्या पानापसून मादक पेयां तयार करतात.जायत्या झाडांचो पालो जनावरांचो चारो म्हणून उपेगी पडटा.
हिंदूंच्या धर्मीक विधींनी पानांक खुबूच म्हत्व आसता.चवथीक गणपतीक घालपाक तशेंच श्रावणांतल्या आयताराक पत्री काडप जाता.हे पत्रेंत सगळ्या फुलझाडांच्या पानांचो आस्पाव जाता.बेल,आघाडो,आंबो,नागवल्ली,शमी,शेरवड,धवो चांफो,दर्भ,दुर्वा,रुई,माको,तुळस आदीचो उपेग धर्मीक विधींत वर्सानसर्स चलत आयला.भारतीय लोकांक जेवणाउपरांत पानवेलीच्या पानांचो विडो खावप पयलींसावन आवडटा.पानांकलागून झाडां सावळी दितात आनी तीं तापमान वाडूंक दिनात.दसऱ्या दिसा आपट्याची पानां भांगर म्हणून एकमेकांक दिवपाची चाल आसा.आंब्याच्या पानांचें तोरण दारांत लावप हिंदू संस्कृतींत आसा.
अस्तंत्या देशांत ऑलिव्हची पानां शांतता आनी आशा हांचो प्रतीक मानप जाता.तशेंच ओकचीं पानां शक्ती,विजय आनी भोवमानाचें प्रतीक म्हणून रोमन लोक आपल्या झुजाऱ्यांक त्या पानांनी भुशयताले.ग्रीक लोकांत जैतीवंत खेळगड्यांक आनी अमलदारांक लॉरेलच्या पानांचो हार दिवपाची चाल आशिल्ली.
-कों. वि. सं. मं.
पानपट्टी (विडो):कावंच्या पानांचो विडो.खावंचीं पानां,चुनो,कात सुपारी,वेलची,जायपत्री,कस्तूरी,कापूर,कंकोळ,लवंग आदी घटकद्रव्यां विड्यांत वापरतात.भारतांत विडो खावपाची चाल दोन हजार वर्सां आदी सावन चलत आयल्या.स्कंदपुराणांत हे वेलीक अमृतोदभव म्हळां.आयुर्वेदाच्या चरक संहित,सुश्रुत संहिता आदी ग्रंथांनी विड्याचे गूणधर्म सांगल्यात.पूण विड्याची चाल गुप्तकाळांत (३२१-५५०) जावा,सुमात्रा आनी आग्नेयेकडल्या जुंव्यांतल्यान भारतांत आयली अशें जाणकारांचों मत आसा.तांबूल हें पानपट्टीसदृश्य उतर ऑस्ट्रो-आशियाई भाशाचोम्यांतलें मानतात आशिल्ल्यान ह्या मताक आदार मेळटा.पूण वास्त्यायनाच्या कामसूत्र,वराहमिहिराची बृहतसंह्ता आदी पोरण्या साहित्यांत विड्याविशीं जो उल्लेख आयला ताचे वयल्यान विडो खावपाची चाल खास करून भारतीयूच अशें दिसता.तांबूल आनी तांबूलद्रव्यां हांचेर संशोधन करपी डॉ. प. कृ. गोडे हाणेंय सादारणपणान असोच निशकर्श काडला.भारतावरीच सुमात्रा,जावा,मलाया,मालदीप,निकोबार,दक्षिण अरबस्तान आदी वाठारांनीय पुर्विल्ल्या काळासावन विडो खावपाची चाल दिसता.अस्तंत्या देशांनी चड करून युरोप अमेरिकेक हि चाल दिसना.
विडो हो कांय प्रमाणांत तिखट,कोडू,उश्ण,गोड,खारट,तोरट,वातकफहारक,दुर्गधिनाशक,उद्दीपक,सुगंधी,तोंडात सोबाय हाडपीतशेंच रूच वाडोवपी असो आसा.विड्याक रसिक्तायेचें आनी मंगलतायेचें प्रतीक मानतात.देखुनूच लग्ना सारक्या सुवाळ्यां वेळार पानसुपारी दिवपाची चाल आसा.सन्मान वा येवकार दिता आसतना तशेंच निरोप दिवपाच्या वेळारूय विडो दिवपाची चाल आसा.कसलेंय कठीण काम करून दाखोवपाचो निश्र्वय करतना विडो उखलपाची चाल इतिहासांत दिश्टी पडटा.पितरांक दिवपाच्या पिंडाक अक्षता,गंध फुलां हांचेवांगडा पानाचो विडो दिवप म्हळ्यार धर्मीक नदरेन म्हत्वीचें मानतात.आठ भोगांनी विड्याचो आस्पाव जाता.आदल्या तेंपार राजा-महाराजां कडल्यान विडो मेळप भोवमानाचें समजताले.तेचपरी राजा,राज्यधिकारी,गुरू आनी हेर भौमानेस्तांक भोवमानान विडो दिवपाची चाल आशिल्ली.पुजोपचारांत देवामुखार दोन खावमचीं पानां आनी तांचेर सुपारी दवरपाची चाल आसा.विडो हो कामोददीपक आनी मुखसौंदर्यवर्धक आशिल्ल्यान प्रणयराधनेंत ताका म्हत्व भारतांतल्या कामशास्त्रीय ग्रंथांनी आनी काव्य नाटकांतल्या श्रृंगारवर्णनांत विड्याच्या प्रणयपोशक प्रभावाचो उल्लेख परत परत मेळटा.
विडो केन्ना खावप हाच्यो थरावीक वेळो आसात.फांतोडेर,जेवले उपरांत,स्त्री-समागमाच्या आदीं आनी शेवटाक तशेंच विद्वत सभेंत आनी राजसभेंत विडो खावपाची चाल आसा.न्हिदून उठ्ठकच जेवण आनी न्हण जाले उपरांत तशेंच ओंकाऱ्या उपरांत पान खावप आरोग्याचे नदरेन हिताचें अशें सांगलां.स्मृतिप्रकाश ह्या धर्मीक ग्रंथांत यती,ब्रह्मचारी,विधवा हांकां विडो खावपाक मनाय केल्या.उपासाच्या दिसाय विडो खावपाक मनाय केल्या.
भारतांत वेगवेगळ्या वाठारांनी वेगवेगळ्या प्रकारांचीं विड्याचीं पानां मेळटात.रूचिकूय तीं वेगवेगळीं आसतात.वखदी गुणधर्माचे नदरेनूच तांचेमदीं वेगळेपण आसा.वाठार,वास,आदींवयल्यान तांचे गुणधर्म दाखोवपी नांवावयल्यान कांय विड्यांची नामनां आसा.देखीक-बंगाली,रामटेकी,बनारसी,जगन्नाथी,सांची,मद्रासी आदी.विड्याच्या पानांत चुनो,तंबाकू,सारक्या भलायकेक हानीकारक अशा पदार्थांचो वापर जाता आशिल्ल्यान विड्याचें चड प्रमाणांत खावप हानीकारक आसा.
गोंयांत पान खावपाची प्रथा उत्तरेकडच्या वाठारांचे तुळेन चड प्रमाणांत ना.पूण कश्टकरी वर्गांत बायल आनी दादले दोगांय मदीं पान खावप सर्रास चलता.ह्या लोकांचे किरवंटीक पानाच्या सामानाचो बोवटो सदांच खोयिल्लो आसता.कामावयल्यान उसंत मेळनाफुडें उत्तेजक वा आळसाय घालोवपाचे साधन म्हणून पान खावपाची चाल ह्या लोकांमदीं दिसता.ह्या लोकांभायर सर्वसादारण गोंयकार सुवाळ्यां वेळार वा मेजवानी वेळार,एक मुख शुध्दीचो प्रकार म्हणून पान खाल्लें दिश्टी पडटा.लग्न मुजीसारक्या धर्मीक कार्यावळींनी आनी पुजा-व्रतावेळार देवामुखार पानांचो विडो (पान आनी सुपारी) दवरपाची चाल आसा.गोंयांत कुळागरांनी पानवेली रोयतात आसल्यो तरी तांचें उत्पादन उणें आशिल्ल्यान सद्या खावंच्या पानांची आयात गोंयाभायरसून जाता.
-कों. वि. सं. मं.
पानवेल:(मराठी:नागवेली,नागवल्ली; मराठी,हिंदी,गुजराती:पान; कन्नड:यल्लीबळ्ळी; संस्कृत:नागवल्ली,तांबूली; इंग्लीश:बीटल वायन,बिटल पॅपर; लॅटीन:पायपर बीटल; कूळ:पायपरेसी)
ही जायतीं वर्सां जगपी नाडूक वाल.पानां मध्यम आकाराचीं,सादीं ५-२० सेंमी. लांब,२-२.५ सेंमी. लांब देंठाचीं वयर रूंद,सकयल अशीर.पंगरो,म्हशींग ह्या सारक्या लझाडांच्या आदारान ही वाल चडटा.
हे वालीचो उगम मलेशिया देशांत जालो.भारतांत खूब पुर्विल्ल्या काळासावन हे वालीची लागवड करतात.महाभारत तशेंच हेर धर्मीक
