'महावंस' हे म्हत्वाचे ग्रंथ.दीपवंसाची लिखाण-शैली सादी जाल्यार महावंसाची अलंकारीक.ह्या म्हत्वाच्या वंसग्रंथाभायर हेर उल्लेख करपासारकेय वंसग्रंथ आसात.'महोबोधिवंसांत' बोधिवृक्ष सिंहल देशांत कसो हाडलो हाची कथा आसा.'थूपवंसांत' (स्तूपवंस) भगवान बुध्दाच्या पवित्र अवशंशांचेर उबारिल्लया स्तुपांची म्हयती आसा.'दाठवंस' (सुमार तेरावो शेंकडो) हो ग्रंथ धम्मकित्ती (धर्मकीर्ती) नांवाच्या सिंहली भिक्षून सिंहली भाशेंतल्या एका ग्रंथावयल्यान पालींत अणकारला आनी तातूंत बुध्दाटो दांत त्या श्रीलंकेंत कसो आयलो हाचें वर्णन केलां.'हत्थवनगल्लविहारवंस' हाचे ११ अध्याय आसात.'छ-केस-धातुवंस' आनी 'नलाटधातुवंस (ललाटधातुवंस) हे चड करून एकुणिसाव्या शेंकड्यांतले ग्रंथ अशें दिसता.'गंधवंस' (ग्रंथवंश) आनी 'सासनवंस' (शासनवंश) हे दोन ग्रंथ पाली साहित्य-इतिहासाचे नदरेन म्हत्वाचे आसात.थायलंडांत अठराव्या शेंकड्यांत भदन्त वनरतन (सोमदेज वनरतन) हाणें बरयल्ल्या 'संखीती वंस' नांवाच्या ग्रंथांत बौध्दांच्या णव संगीतींचो उल्लेख आसा.
संखेप-संग्रह:व्हड विशयांचें सार सांगपी संक्षेप-संग्रह-संकलन ग्रंथ पाली साहित्यांत खूब आसात.अशेच तरेचो 'सच्चसंखेप' (सत्यसंक्षेप) हो ग्रंथ आसा.ह्या ग्रंथाच्या कर्त्याविशीं जाणकारांभितर खूब मतभेद आसात.कांय जाण हो ग्रंथ धम्मपालाचो जाल्यार कांय जाण तो आनंद हाचो मानतात.'अभिधम्मत्थसंग्रह' हो अधिम्माचो सारभूत ग्रंथ सिंहली भिक्षू अनिरुध्द हाणें बरयला.'सध्दम्मसंग्रह' हो धम्मकित्ती महासामी (धर्मकीर्ती महास्वामी) हाचो ग्रंथ आसा.पाली साहित्यांतले अट्ठकथाकार टिकाकार आनी हेर ग्रंथकारांचीं नांवां त्यांच्या ग्रंथांसयत ह्या ग्रंथांत आयल्यांत.
कथासाहित्य:पाली कथासाहित्यांत जातककथा व्हड प्रमाणांत आसात.वेव्हारीक नितीकथा,दीर्घ साहसकथा,विनोदी कथा अशे तरेतरेच्यो जातककथा आसात.बौध्द धर्माच्या प्रसाराखातीर बुध्दाच्या अनुयायांनी ह्या जातककथांचो चड वापर केलो.अट्ठकथाकारांनी,स्पश्टी करतना जातककथांचो आदार घेतला.सिंहलद्विपांतले सीहलवत्थुकरण सहस्सवत्थुप्पकरण आनी रसवाहिनी हे ग्रंथ पाली कथा वाङमयांत येतात.
काव्य:विशयाचे नदरेन पाली काव्याचें वर्णनात्मक काव्य आनी आख्यानात्मक काव्य अशे दोन भेद जातात.अनागतवंस,तेलकटाहगाथा,जिनालंकार,जिनचरित,पज्जमधू,सध्दम्मोपायन,पश्र्वगतिदीपन आनी लोकप्पदीपसार हे मुखेल वर्णनात्मक काव्यग्रंथ.रसवाहिनी,बुध्दालंकार,सहस्सवत्थप्पकरण आनी राजा धिराजाविलासिनी हीं आख्यानात्मक प्रधान काव्यां.ह्या दोनूय तरांच्या काव्यांनी नैतिक आदर्शवाद रंगयला.
व्याकरण-कोश:कच्चायन हो पाली भाशेचो आद्य व्याकरणकार मानतात.संधिकप्प,नामकप्प,आख्यातकप्प आनी किब्बिधानकप्प हीं कच्चायनाच्या व्याकरणाचीं चार मुखेल प्रकरणां आसात.कच्चायनाच्या व्याकरणाचेर विमल-बुध्दिची 'न्यास' नांवाची टिका आसा.छप्पद हाचो 'सुत्तनिद्देस' आनी महाविजितावी हाचो 'कच्चयनण्णना' हे कच्चायनाच्या व्याकरणावयले म्हत्वाचे ग्रंथ.'रुपसिध्दि' हो कच्चयनाच्या व्याकरण-संप्रदायांतलो एक म्हत्वाचो ग्रंथ.
तेराव्या शेंकड्याच्या उत्तरार्धांत दक्षिण भारतांतल्या बालादिच्च नांवाच्या विहाराचो अध्यक्ष बुध्दप्पिय दीपंकार हाणें हो ग्रंथ बरयला.ह्या ग्रंथांत ७ प्रकरणां आसून ६६८ इतली ताची सूत्रसंख्या आसा.कच्चायन व्याकरणाचेर आदारिल्लो 'बालावतार' हो पाली भाशेंतल्या उपलब्ध व्याकरणग्रंथांतलो सगळ्यांत ल्हान ग्रंथ.
मोग्गल्लान वा मौदगल्यायन हो पावी व्याकरणाची दुसरी परंपरा स्थापन करपी व्याकरणकार.ताणें परक्कमभुज ह्या राजाच्या काळांत आपलो व्याकरण ग्रंथ बरयलो.पाणिनी कातंत्र आनी चद्रगोमी ह्या व्याकरणकारांच्या ग्रंथांचो ताणें आदार घेतिल्लो.ताच्या व्याकरणाचीं स कांडां आसून संस्करणांप्रमाण ८१० ते ८१७ अशीं सुत्रां आसात.आपल्या व्याकरणाचेर मोग्गल्लान स्वताच वृत्ती आनी पंचिका (टिका) बरयल्या.मोग्गल्लानाचो शिश्य पियदस्सी (प्रियदर्शी) हो 'पदसाधन' हो मोग्गल्लान-व्याकरणाचेर आदारीत असो व्याकरणग्रंथ बरयला.वनरतन मेधंकर हाचो 'पयोगसिध्दि' हो मोग्गल्लानाच्या व्याकरण-संप्रदायांतलो एक उत्तम ग्रंथ.
अग्गवंस हो पाली व्याकरणाची तिसरी परमपरा स्थापन करपी व्याकरणकार.ताच्या 'सद्दनूति' (शब्दनीती) ह्या व्याकरणग्रंथांत पदमाला,धातुमाला आनी सुत्तमाला अशे तीन विभाग आसात.अग्गवंसान कच्चायन,पाणिनी हांच्या ग्रंथांच्या आदारान आपलो ग्रंथ बरयला.तशेंच हेर कांय शास्त्रीय ग्रंथांचीय पाली भाशेंत रचना आसा.
सद्धम्मगुरू हाचो सद्दबुत्ती,मंगल हाचो गंदठ्ठी,सामनेर धम्मदस्सी हाचो वच्चवाचक,अरियवंश हाचो गंधाभरण,ब्रह्मदेशाचो राजा क्यच्चा हाचे धुवेन रचिल्लो विभक्त्यर्थप्रकरण,जंबूध्वज हाचे संवण्णानयदीपना आनी निरुत्तिसंग्रह,राजगुरुचो कारकपुप्फमंजरी हेय ग्रंथ व्याकरणाविशींच आसात.
अभिधानप्पदीपिका आनी एकक्खर-कोस हे पालींतले कोशग्रंथ.अभिधानप्पदीपिकी हातूंत संस्कृतांतल्या अमरकोशांची पद्दत आपणायल्या.ह्या ग्रंथांत तीन कांडां आसून सग्गकंडांत (स्वर्गकंडांत) देवता,बुध्द,शाक्यमुनी,देव-योनी,इंद्र,निर्वाण ह्या शब्दांचे पर्याय दिल्यात.भूकंडांत (भूकांडांत) पृथ्वी सारकिल्या शब्दाकडेन संबंदीत आशिल्ले शब्द आसात आनी सामञ्ञकंडांत (सामान्य कांडांत) संकीर्णविशींच्या शब्दांचे पर्याय सांगल्यात.ह्या तीन कांडांचेय विभाग केल्यात.एक्कखर कोस हो ब्रह्मी भिक्षू सध्दम्मकित्ती (सध्दर्मकीर्ती) हाणें बरयला.तातूंत एकाक्षरात्मक शब्दांची पद्यबध्द वळेरी आसा.
पाली छंद:शास्त्राचेर वृत्तोदय,छंदोविचित,कविसारप्रकरण हे ग्रंथ आसात.वृत्तोदय हो ग्रंथ स्थविर संघराक्खित हाणें बरयल्लो आसून,ताणेंच पाली काव्यशास्त्राचेर 'सुबोधलंकार' हो ग्रंथ बरयला.
पाली भाशेंतलें अभिलेख साहित्य म्हत्वाचें.सनापयलीं तिसऱ्या शेंकड्यासावन इ.स. च्या पंदराव्या शेंकड्यामेरेन त्या अभिलेखांचो काळ आसा. अशोकाचे शिलालेख,सांचा आनी भरदूत ह्या सुवातांवयले अभिलेख,सारानाथाचे पेगनचे शिलालेख आनी कल्याणी अभिलेख हे तातूंतले म्हत्वाचे अभिलेख.
मूळ त्रिपिटक ग्रंथ बर्मी,सिंहली,सयामी आनी रोमी ह्या लिपींनी उजवाडा आयला.राहुल सांकृत्यायन हाणें नागरी लिपींत सुत्तपिटकाचे मज्झिम आनी दीघ हे दोन निकाय आनी विनयपिटकाचो हिंदी अणकार उजवाडायला.खुद्दक निकायाचे इकरा ग्रंथ ताणें मूळ रुपांत उजवाडायल्यात.भदंत आनंद कौसल्यायन हाणें जातकांचो हिंदी अणकार उजवाडायला.
-डॉ. एस्. एस्. फडके.
