पुनर्नवा
(मराठी:पुनर्नवा,घेटुळी,तांबडी वसू,खापरा; हिंदी:साट,ठिकारी; गुजराती:राती साटोडी; कन्नड:कोमेगिड; संस्कृत:पुनर्नवा,रक्त पुनर्नवा,शोथहनी; इंग्लीश:स्प्रेडिंग हॉगवीड; लॅटिन:बुऱ्हाविया डिफियुजा; कूळ:निक्टॅजिनेसी).
जायतीं वर्सां जगपी ही वखदी वनस्पत खंयूय,तणाभाशेन आनी पसरून वाडटा.वनस्पतीचो प्रसार भारतांत सगळे कडेन आसून तिच्या वंशांतल्यो वट्ट स जाती भारतांत मेळटात.ह्लुचिस्तान,श्रीलंका,उश्ण आनी उपोश्ण कटिबंधीय आशिया,आफ्रिका आनी अमेरिका ह्या प्रदेशांतूय त्चो प्रसार आसा.सुश्रुत संहितेंत (इ.स.तिसरें शतक) ह्या पुनर्नवाचो उल्लेख शाकवगर्गांत केल्लो आसा.ताचेवयल्यान त्या काळांत भारतांतल्या लोकांक ही वनस्पत खबर आसून तिच्या गुणधर्मांची वळख जाल्ली आसूंक जाय.
हे वनस्पतीचीं मुळां मोटीं,मदींच फुगिल्लीं आनी दोनूय तोंकांकडेन आंवुळिल्लीं आसतात.कांड आनी खांदयो बारीक,चिवट,जांबळ्या रंगाच्यो आसून त्यो जमनी बरोबर वाडटात.पांनां सादीं,एकमेकां सामकार आनी जोड्यो आसमान आसतात.तांचो आकार वाटकुळो कृती आसून रंग वयल्यान पाचवो आनी पोंदच्यान धवसो आसात.सप्टेंबर ते डिसेंबर ह्या काळांत लांब दांड्यार पानांचे खांचींत वा खांदयेच्या तोंकार चार-पाच फुलांचे चंवरी भाशेन घोंस येतात.फुलां तांबडीं आनी खूब ल्हान आसतात.पुनर्नवाचें मूळ मुताचे त्रास,कफ,दमो,रक्तक्षय,कामीण असल्या पिडांचेर उपेगी थरता.मुळांत पुनर्नव्हाइन हें क्रियाशिल आल्कालॉयड ०.०४% आसता.दोळ्याच्या कांय पिडांनी पुनर्नवेचीं मुळां म्होंवांत उकडून दोळ्यांत घालतात आनी पोटांत दितात.
कों. वि. सं. मं.
पुनर्वसु
भारतीय नखेत्रमाळेंतलें सातवें नखेत्र.हातूंतले पयले तीन चरण मिथुन आनी चवथो चरण कर्क राशींत येता.हातूंत मिथुनेचो आल्फा आनी बीटा हे तारे आसून तातूंतलो आल्फा हो योग्य तारो अशें मानतात.दोनूय सारकेच प्रतीचे आशिल्ल्यान तांकां जुंवळीं भावंडां (कॅस्टर आनी पॉलॉक्स) अशें म्हणटात.हे विशीं एक ग्रीसी पुराणकथा आसा.कांय जाणकारांच्या मतान लघुलुब्धकाचो (Canis Minor) आल्फा आनी बीटा हेय पुनर्वसूंतूच मोडटात.ही जोडी दक्षिणेक आसा.दोनूय जोड्यां मदीं मेकळी सुवात आसा.हे सुवातींतल्यान सूर्य,चंद्र आनी गिरे गेल्ले दिसतात म्हणून पुनर्वसूक मळबाचें महाद्वार अशें म्हणटात.
ह्या ताऱ्यांची म्हायती फुडें दिल्या- १)प्लव (पॉलॉक्स),अंतर सुमार ३५ उजवाड वर्सां,हो सूर्याक सगळ्यांत लागींचो महातारो आसून सुर्याच्या ३२ पट तेडिश्ट आसा.२)कश (कॉस्टर).अंतर सुमार ४७ उजवाड वर्सां.हें तारकायुग्म (Double Star) आसून हातूंतलो दरेक घटक दोट्टी आसात.३)बीटा कॅनिस मायनॉपिस ४)प्रश्र्वा (प्रॉसियान) हो सुमार ११.४ उजवाड वर्सां अंतराचेर आसा.ह्या नखेत्राची देवता अदिती आनी आकृती घर मानतात.फेब्रुवारीचे अखेरेक हे रातीकडेन ९ वरांचेर तकलेर येतात.
हेमाद्रीन पुनर्वसूचें मूर्तिध्यान सांगलां तें अशें-
शुकरास्यो बिडालस्थो गौरवर्ण: पुनर्वसु:
सू्त्रवज्राजङकुशाभीतीर्बिभ्राण: परिकीर्तीत:
अर्थ-दुकराभाशेन तोंड,माजर हें वाहन,गोरो वर्ण,चार भुडांची,तीन हातांनी सूत्र,वज्र आनी अंकूश धरपी आनी चवथो हात अभयमुद्रेंत अशी पुनर्वसूची आकृती करची.
-कों. वि. सं. मं.
पुनव
ज्या दिसा पुराय चंद्रीम दिसता ती वा शुक्ल पक्षांतली निमाणी तीथ.ह्या दिसा चंद्र सोळा कलांनी परिपुर्ण जाता देकून हे तिथीक पुर्णिमा वा पुनव अशें म्हणटात.तिकाच पूर्णमासी,पौर्णमासी वा पौर्णिमा अशींय नांवां आसात.पूर्णमासी ह्या शब्दाची व्याख्या हेमाद्रीन अशी दिल्या-
पुर्णमासो भवेद् यस्यां पूर्णमासी तत:स्मृता ।
अर्थ-डंय मास पुराय जाता ती पुर्ण मासी.मास ह्या शब्दाचो अर्थ चेंद्र असोय जाता.देखून ज्या दिसा चंद्र पुराय दिसता ती पूर्णमास.पुनवेक चंद्राची तीथ मानतात.अनुमती आनी राका अशे तिचे दोन भेद आसात.जे तिथीक चंद्र एको कलेन उणो आसता तिका अनुमता आनी जे तिथीक चंद्र पुराय आशता तिका राका अशें म्हणटात.
खरें मळ्यार पुनव हो एक खीण आसून त्या खिणाक चंद्रीम आनी सूर्य धर्तरेचे उरफाटे वटेन आसातात आनी तांचेमदलें अपगमन (धर्तरेवयल्यान मेजिल्ले तांचेमदलें कोनीय अंतर) १८०° आसता.पुनवेक धर्तरेचे वटेन आशिल्लो चंद्राचो अर्दो वांटो सुर्याच्या किरणांनी पुरायपणान पर्जळिल्लो आशिलल्यान चंद्रबिंब वांटकुळें दिसता.जे पुनवेक चंद्र,सूर्य आनी धर्तरी एके ओळींत येतात त्या दिसा चंद्रगिराण जाता.पुनवेचो खीण दर २९.५३ दिसांनी परत परत येता.ह्या काळाक मास वा म्हयनो अशें म्हणटात.'अवेस्ता' ह्या पारशी धर्मग्रंथांत चंद्रिमाक माह असो शब्द आसा.
पुर्विल्ल्या काळांत पौर्णिमान्त म्हयनो हो चांद्रमास समजताले अशें वैदिक साहित्यांतल्या उल्लेखावयल्यान दिसता.चांद्र वर्सांत बारा म्हयन्यांच्यो बारा पुनवे येतात आनी पुराय चंद्र ज्या नखेत्रा म्हऱ्यांत आसता त्या नखेत्रावयल्यान त्या म्हयन्याक नांव दिल्लें आसता.नखेत्रांक पुराय चंद्र जेन्ना गुरून संयुक्त आसता तेन्ना ते तिथीक महापुनव अशें म्हण्टात.सोळा कलांउपरांतचें पुराय चंद्रदर्शन खुबूच शुभ मानतात. देखून पुर्विल्ल्या काळासावन त्या दिसा जायते धर्मीक विधी करपाची चाल आसा.
बारा म्हयन्यांत येवपी बारा पुनवेंचीं कृत्यां अशीं-चैत्र पुनवेक हनुमान जयंती, वैशाखी पुनवेक बुध्दजयंती, जेश्ठ म्हयन्यांतली पुनव ही वडापुनव. त्या दिसा बायलो उपास करून वडाची पुजा करतात. आशाढी पुनव ही गुरू पौर्णिमा आसून त्या दिसा गुरू पुजा करतात.श्रावणांतले पुनवेक उपाकर्म (श्रावणी)करतात. हेच पुनवेक रक्षाबंधन आशिल्ल्यान तिका राखी पुनव म्हण्टात.तशेंच त्या दिसा दर्याक नाल्ल ओंपतात. देखून नारळीपुनव (नारळी पौर्णिमा) आनी कांयकडेन त्या दिसा नवें जानवें घालतात देखून सुतांपुनव म्हण्टात. भाद्रपदांतले पुनवेक पितरांखातीर श्राध्द करतात.आश्र्विनांतले पुनवेक कोजागीरी पौर्णिमा म्हण्टात. मार्गशीर्षांतले पुनवेक दत्तजयंती आसता, पौषांतले पुनवेक विष्णुची पुजा करतात. माघांतले पुनवेक तीर्थस्नान करतात.माघांतले पुनवेक शनी मेष राशींत तशेंच गुरी आनी चंद्र सिंह राशींत
