पुरयत ही संस्था आशिल्ली काय ना हाचे विशीं मतभेद आसले तरी धर्म हे संकल्पनेक सुरवात जायत सावन पुरयत ही संस्था अस्तिवांत आयल्या आसूं येता अशें भोंवतेकांचें मत आसा. पुरयतांचीं चित्रां आनी मूर्ती इतिहास प्रसिध्द सुवातींनी मेळ्ळ्यात. महाभारत, रामायण ह्या काळांत राजपुरयत नेमपाची प्रथा आशिल्ली आनी राजाच्या मंत्रीमंडळांत ताका मानाची सुवात दिवप जाताली. पुरयत जावपी मनशाकडेन धर्मकांडाचें नेतृत्व करपाचे योग्यताये वांगडाच कूल, शील, विद्वत्ताय, सतगुण हेय गूण ताचे कडल्यान अपेक्षित आसतात. राजपुरयताच्या आंगांत ज्योतिश, राजकारण, कायदो, न्यायदान, शिश्टायकला सारकिल्ले गूण आसप अपेक्षित धरताले. तेभायर पुराणकथा अपेक्षित आसतालीं. पुत्रप्राप्ती खातीर पुरयता कडल्यान नियोग करून घेतिल्ल्याच्यो घडणुको धर्मीक वाङमयांत मेळटात.
पुरयत संस्थेच्या सुरवेच्या काळांत समाजाचे सगळेच घटक पुरयतपणाचें काम संबंदीत विद्वान लोकांकडेन आयलें. ताचे फुडें वर्णाश्रमाचे विभागणेंत पुरयतपण ब्राह्मण वर्गाकडेन पावलें. संवसारांत भोवतेककडेन पुरयत पणाचें काम दादले मनशाकडेन आशिल्लें दिसलें तरी कांय लोकांमदीं हें काम बायलांनीय केल्लें दिश्टी पडटा.
आयच्या काळांत पुरयतपण वशपरंपरेन येवनूय ताचें शास्त्रीय शिकप घेवप जाता. अशें शास्त्रीय शिकप दिवपी संस्था अस्तित्वांत आसात. गोंयांत धर्मपिठाच्या मठांनी तशेंच संस्कृत पाठशाळेंत पुरयतपणाचें शिकप दिवपाची वेवस्था आसा. पुजा-अर्चा करपी सर्वसादारण भट आनी पुरयत हांचेमदीं गोंयांत फरक करप जाता. वंशपरंपरेन थरावीक घरांतलीं धर्मकृत्यां करीत आयिल्ल्या भटाक त्या घराचो पुरयत म्हण्टात आनी घरांतल्या कर्त्या मनशाक येजमान म्हण्टात. त्या घरांतलीं सगळीं धर्मकृत्यां नेमिल्ल्या पुरयतान करचीं आसतात. दुसऱ्या कोणाची मजत घेवंची लागल्यार ताचेसंबंदी पुरयत येजमानाक मार्गदर्शन करता.
-वा. ल. वझे
पुराणां:इतिहासीक तशें अनइतिहासीक अशे हिंदू धर्मीक ग्रंथ. पुरा नवम् (म्हळ्यार पुर्विल्ल्या काळांतलें नवें) ह्या शब्दावयल्यान पुराण ह्या शब्दाची उत्पत्ती जाल्या. भोवतेक सगळ्या पुराणकर्त्यांनी पुराण हाचो संबंद प्राचीन कथा वा आख्यायिका सारकिल्ल्या पारंपारीक वाङमयाक लायला आनी सुरवेच्या काळांत विशेशण म्हणून वापरांत आशिल्ली ही संज्ञा उपरांत नाम जावन बसली. स्मृती आनी सूत्रकारांनी तीन वर्णापुरतोच राखून दवरिल्लो धर्म सगळ्या वर्णांमेरेन पातळावपाचें काम पुराणांनी केलें. श्रुति आनी स्मृतीच्या भेदभावाची प्रतिक्रिया म्हणून पुराणांचो जल्म जाला आसूं येता. सदाचार, भावार्थ, नीत सारकिल्ल्या तत्त्वांचो प्रचार आनी प्रसार करपाक सगळ्याक अवगत अशे सोंपे भाशेंतल्या पुराणांनी हातभर लायलो. हें करतना वैदिक धर्माच्या तत्त्वांकडेन खंयच तडजोड करीनासतना त्या धर्माची व्यापक जागृताय घडोवन हाडली. आयचे घडयेक लेगीत, सर्वसादारण मनशाक वैदिक धर्माची वळख करपाक वेदांपरस पुराणांच आदार करतात म्हणूं येता.
ऋग्वेदांत 'पुराण' हो शब्द पुर्विल्लो ह्या अर्थान आयला. तरी मात तो 'एक विशिश्ट विद्या' ह्या अर्थान आयला, अशें दिसता. मत्स्य आनी वायु ह्या पुराणांच्या मतान, ब्रह्मदेवान पयलीं पुराणांची निर्मिती केली आनी उपरांत ताच्या तोंडांतल्यान एक-एक वेद निर्माण केलो आनी उपरांत एकदम चारूय तोंडांतल्यान इतिहास पुराणांची निर्मिती केली.
विष्णुन व्यासाच्या रुपान अवतरून देवलोकांत आशिल्ल्या पुराणसाहित्याची १८ पुराणांनी विभागणी केली अशेंय एक मत मेळटा. ह्या मतावयल्यान पुराणांनी उत्पत्ती दैवी मानतात. पयलीं शंबर कोटी श्र्लोकांचें एकूच पुराण आशिल्लें आनी उपरांत व्यासान चार लाख श्र्लोकांच्या १८ १८ पुराणांनी विभागणी केल्या, असो उल्लेख मत्स्यपुराणांत मेळटा. तशेंच, सुरवेक एकूच पुराण आशिल्लें अशें कांय विद्वान मानतात. पूण हें एकवचन पुराण हो वाङमयाचो एक प्रकार ह्या अर्थान वापरलां अशें कांय जाणांचें मत आसा.
हरप्रसाद शास्त्रीच्या मतान वायुपुराणाच्या मूळच्या भागांत पुराणांची संख्या धा सांगिल्ली; पूण उत्तरकालीन परंपरेप्रमाण, भारतीय संस्कृतींत १८ हे संख्येक विशिश्ट म्हत्व आयिल्ल्यान महापुराणांचीय संख्या १८ चेर थिरावली अशें दिसता. तांचीं नांवां चडशा सगळ्या महापुराणांनी मेळटात तीं अशीं-ब्रह्म, पद्म, विष्णु, वायु, भागवत, नारदीय, मार्कंडेय, अग्नि, भविष्य, ब्रह्मवैवर्त, वराह, लिंग, स्कंद, वामन, कूर्म, मत्स्य, गरूड आनी ब्रह्माड. कांय पुराणांनी वायुपुराणा बदला शिवपुराण आनी भागवतपुराणा बदला देवी-भागवत अशीं नांवां मेळटात.भागवताक 'वैष्णव-भागवत' अशेंय नांव आसा.
पार्जिटर हाणें शिव आनी वायु ह्या दोनूय पुराणांचो संख्या १९ आनी फारकवर हाणें त्या एकुणिसांभितर हरिवंशाचो आस्पाव करून तीं २० अशी मानल्या. बदलत्या काळांप्रमाण आनी स्थानीक संप्रदायी तशेंच धर्मीक गरजे प्रमाण पुराणांचे मूळ संहितेंत बदल जायत गेले. पुराणांची श्र्लोकसंख्या १२ हजारांवयल्यान चार लाखांचेर गेली, हें भविष्यपुरणांचें मत हे नदरेन म्हत्वाचें. पुराणांच्या मूळ स्वरूपांत इतलो बदल जालो की आयचीं उपलब्ध पुराणां आनी त्याच नांवाचे पुर्विल्ले ग्रंथ हे दोनूय वेगवेगळे आसात,अशें मत मांडप जालें.
ज्या चडशा पुराणांनी, आदिपुराणांचो उल्लेख येता तीं व्यायोक्त पुराणां आसून, त्या पुराणांतल्यान इसवी सनाचे सुरवेक म्हळ्यार विक्रमादित्या उपरांत हालींचीं पुराणां तयार केल्यांत अशें वैद्य काळे हाचें मत आसा. खुबशा पुराणांतल्यान खूब साम्य दिसता. देखीक-मत्स्य आनी पद्म, वायु आनी ब्रह्मांड ह्या पुराणांनी उताऱ्याचे उतारे सारके मेळटात. हाचे वयल्यान, सुरवेक पुराणांनी एक ल्हान गट आशिल्लो. तातूंत १८ पुराणां नाशिल्लीं. उपरांत ह्या गटांतल्यान पुराणांचेच कांय अंश घेवन तांचो विस्तार केलो आनी सद्याचीं १८ पुराणां तयार जालीं.
बलदेव उपाध्याय हाणें काळाप्रमाण पुराणांच्यो तीन श्रेणी मानल्यात. वायु, ब्रह्मांड, मार्कडेय, मत्स्य आनी विष्णुपुराण हीं पुर्विल्लीं म्हळ्यार इ.स. १ ते ४ ह्या शेंकड्यांतलीं आसून भागवत, कूर्म, स्कंद आनी पद्म हीं पुराणां मध्यकालीन म्हळ्यार इ.स. ५०० ते ९०० ह्या काळांतलीं आनी ब्रह्मवैवर्त, ब्रह्म आनी लिंग हीं आर्विल्लीं म्हळ्यार इ.स. ९०० ते १००० ह्या काळांतलीं आसात. आपस्तंबधर्मसुत्रान केल्लो भविष्य पुराणाचो आनी बाणभट्टान केल्लो वायुपुराणाचो उल्लेख अग्निपुराणान दंडीच्या काव्यादर्शांतल्यान घेतिल्ली म्हायती हांचेवयल्यान त्या त्या पुराणांचो काळ
