अशे चार पाद आसून तातूंत १२ हजार श्लोक आसात. ह्या पुराणांत परशुराम आनी कार्तवीर्य हांचो संघर्श, ललीतादेवीचें आख्यान, क्षत्रिय राजवंशाचें वर्णन हे मुखेल विशय आसात. अध्यात्मरामायण हो ग्रंथ आनी ललीतसहस्त्रनाम, सरस्वतीस्तोत्र, गणेशकवच हे भाग ह्या पुराणांतल्यान घेतल्यात.
-कों. वि. सं. मं.
पुरक नोंद:उपपुराणां.
पुरातत्त्वविद्या:पुरातत्त्वविद्या हें उतर इंग्लीश भाशेंतल्या आर्किऑलॉजी ह्या शब्दावयल्यान घेतलां. तशें पळयल्यार आर्किऑलॉजी हें मुळावें ग्रीसी उतर. आर्किओ = पुर्विल्लो वा पोरणो आनी लोगोस = शास्त्र वा निबंध. शब्दासरसी हाचो अर्थ पुर्विल्लो इतिहास असो जाता. पूण हे नोंदींत ताचो सादारणपणान अर्थ मनीस जातीचे संस्कृतीयेचो विकास वा विकासाचो इतिहास असो घेतला. सुरवेच्या काळांतलें पुरातत्त्वीय संशोधन अशास्त्रीय तंत्राचेर फकत खाशेल्यो अशो वस्तू मेळोवपाच्या हेतान करताले. पूण अठराव्या शेंकड्याच्या शेवटाक सावन रीतसर उत्खन करून ताचो साबार शात्रांच्या आदारान अर्थ लावन पुर्विल्ले संस्कृतायेचो अभ्यास करप होच मुखेल हेतू आसा. हातूंत साप आदल्या, म्हळ्यार २०,००,००० वर्सांपयलीं मनशान तयार केल्लीं फातरी हत्यारां ते हालींच्या तेंपार मातयेभरवण जाल्ल्यो वस्ती, ल्हानांतली ल्हान वस्त ते व्हड मशीन, तशेंच साप आदलें घर ते आतांचें देवूल हांचो आस्पाव जाता.
पुरातत्त्वइत्यादिकवेत्ता (Archeologist) हाचें मुखेल वर्णन करप. तो ज्या उत्खननाचो अभ्यास करता, ताचें ताणें सुरवेक वर्गीकरण करचें पडटा. उपरांत मुलातत्त्व शोधन करून (analyse) निमाणेकडेन ताचें वर्णन करचें पडटा. पूण पुरात्त्वइत्यादिवेत्त्याचें म्हत्वाचें काम म्हळ्यार उत्खाननाचो इतिहास सांगून ताचें म्हत्व पटोवन दिवप.
पुर्विल्ल्या सगळ्या तरांच्या अवशेशांचो अभ्यास मनशाच्या इतिहासाची उबारणी करचेखातीर आशिल्ल्यान, पुरातत्त्वविद्या हें इतिहासीक पावल दिवपी एक म्हत्वाचें साधन. पुरातत्त्वविद्या हें शास्त्र मनशाचे व्युत्पत्ते सावन घडत आयिल्लो विकास ल्हान-ल्हान पुराव्यासरशीं जाणून घेवपाक इत्सूक आसता. ताका लागून पुरातत्तविद्येचो आंवाठ वाडत वचून तिचें एक स्वतंत्र अशें शास्त्र निर्माण जाल्लें आसा. पुरातत्त्वविद्या मनशाच्या सांस्कृतीक चालीरितींचो अभ्यास करता. सांस्कृतिक पुराव्यांचो संस्कृतायेकडेन संबंद आसता. मनशान निर्माण केल्ल्या वा वापरिल्ल्या वा मनशाकडेन संबंद आशिल्लो सगळो पुरावो विंगड विंगड प्रकारांचो आशिल्ल्यान पुरातत्त्वविद्या आदल्या अवशेशांचो फकत वस्तू म्हणून अभ्यास करीना तर त्या वस्तूफाटले मनशाचे जिवीत पद्दतीचोय अभ्यास करता.
पुरातत्त्वविद्येचो इतिहास:इ.स. पयलीं सव्या शेंकड्यांत एका अॅसिरियी राजकन्येन आपल्या बापायच्या आदारान कांय सुमेरियी संस्कृताचेयो उत्खनित अवशेश उजवाडाक हाडिल्ल्याचे उल्लेख मेळटात. पूण सोळाव्या शेंकड्यांत जाल्ली. हेच विद्येक विसाव्या शेंकड्याच्या दुसऱ्या अर्दाकसावन शास्त्राची प्रतिश्ठा लाबली. ह्या शास्त्राचो मुखेल संबंद समन्वेशण आनी उत्खननाकडेन येता. सुरवेच्या काळांत पुरातत्त्वीय संशोधन फकत खाशेल्यो अशो वस्तू रितसर उत्खनन करून ताचो साबार शास्त्रांच्या आदारान अर्थ लावन पुर्विल्ले संस्कृतायेचो अभ्यास करप, हाचें म्हत्व ल्हव-ल्हव विकसीत जायत गेलें.
पुर्विल्ल्यो वस्तू एक म्हणून एकठांय करपाच्या यत्नांक मध्ययुगांत खूब नेट आयिल्लो. पंदराव्या-सोळाव्या शेंकड्यांत सोबीत कलात्मक पुतळे, नाणीं, इत्सापत्रां आनी हेरांचो संग्रह करप हाका खूब म्हत्व आशिल्लें. पूण खऱ्या उत्खननाक सतराव्या-अठराव्या शेंकड्या आदीं सुरवात जाल्ल्याचे कांयच पुरावे मेळनात. इंग्लंड आनी स्विडनांत आदलीं स्मारकां आनी अवशेश हांची जतनाय घेवपाखातीर कांय कायदे केल्ले.
सतराव्या-अठराव्या शेंकड्यांनी जॉन ऑब्री, एडवर्ड ल्हाड आनी विल्यम स्टकली हाणीं इंग्लडांत पुरातत्त्वीय संशोधनाची आनी उत्खननाची बुन्याद घाल्ली अशें म्हणूं येता. अठराव्या शेंकड्याच्या दुसऱ्या अर्दाकसावन युरोपी देशांनी आदल्यो वस्तू आनी स्मारकां हांचें संशोधन करपी साबार संस्था उबारिल्ल्यो. एकुमिसाव्या शेंकड्यांत पुरातत्त्वीय संशोधनाक चड नेट आयलो. १८१६त सी.जे. टॉमसन हाणें अश्मयूग, ब्रॉंझयूग आनी लोह यूग अशा तीन युगांचें लर्गीकरण करून, मनशाचे संस्कृतायेचो विकास तीन थरांनी जाला हें दाखोवन दिलें. उपरांत यन्स यॉकॉप व्होर्सा हाणें ह्या तीन युगांचो बारिकसाणेन अभ्यास करून ताचे उपविभाग केले.
एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या मदल्या तेंपार हॉलस्टॅटाक ब्रॉंझयुगीन अवशेश आनी स्वितझर्लंडाक ला टेनाक लोहयुगीन अवशेस आनी नवाश्मयुगीन सरोवर घरांचो सोद लागलो. ह्याच काळांत युरोपांतल्या साबार देशांनी व्हड-व्हड वस्तु संग्रहालयांची स्थापणूक जाली. ताका लागून १८६७त पॅरिसांत भरिल्ल्या पयल्या मानववंश शास्त्र आनी पुरातत्त्वीय परिशदेंत अश्मयुगासावन ते लोहयुगासावन मनशाचे संस्कृतायेचे थर, विकासाचे थर स्पश्ट करपाचे यत्न जाले. ह्याच शेंकड्यांत चार्ल्स लायल हाणें धर्तरी आनी मनीस हांचें आदलेंपण धर्मधुरीण मानतात, ताचेपरस खूब पोरणें आसा, हें मत मांडलें.
बुशे द पर्थ ह्या फ्रॅंच संशोधकान अॅबव्हीलाक पुर्विल्ल्या रेंवेच्या आनी शेकऱ्याच्या थरांतल्यान पोरणी अश्मयुगीन हत्यारां सोदून काडलीं आनी मनीस जातीचो इतिहास खूब व्हड आसा, हाची जाणविकाय करून दिली. चार्ल्स डार्विन हाचे मीमांसे वरवीं मनशाची व्युत्पत्ती आनी विकास खूब पुर्विल्लो आसा हें दाखोवन दिता. ह्याच काळांत फ्रांस आनी इंग्लंड ह्या देशांनी विंगड विंगड उपकाल थरयले (पुर्वपुराणाश्मयुग, पुराणाश्मयुग, नवाश्म्युग) ह्याच शेंकड्यांत इजिप्त आनी मॅझोपोटेनियांत म्हत्वाचीं उत्खननां जालीं. इजिप्तांत त्या पुरातत्त्वीय संशोधनांत ऑग्यूस्त मार्येत, गास्तॉ मास्परो, फ्लिडर्स पॅट्री आनी हेर तज्ञांनी व्हड काम केलें. अस्तंत आशियेंत सी.जे.रिच, पॉल बोट्टा, ऑस्टिन लेअर्ड, रोबर्ट कोल्डेवाय, लेनार्ड वुली आनी हेरांनी उत्खननां करून पुर्विल्ल्या संस्कृतायांच्या स्थळांचो पुरावो उजवाडांत हाडलो. इराक, इराण, सिरिया, लॅबॉनॉन, जॉर्डन आनी इस्त्रायल ह्या देशांनी पुर्विल्ल्या संस्कृतायेच्या साबार थळांचें उत्खनन जालें.
एकुणिसाव्या शेंकड्यांत विंगड विंगड प्रदेशांनी केल्ल्या उत्खननाक लागून उत्खननीत अवशेशांचें कालमान आनी सांस्कृतिक कालखंडाचो
